îslâmî eserlerde beyân edildiği üzere insanın kalbine gelen duygu ve düşünceler beş mertebededir:
1. Hâcis mertesebi; Bir işi yapıp yapmama fikri kalbe ilk doğunca buna hâcis denir.
2. Kalbe doğan bir fikrin kalb de bir süre kalmasına "hatır" denir.
3. Bundan sonra bu düşünceyi gerçekleştirip gerçekleştirmemek husu­sunda nefsin tereddüt etmesine "hadisü'n-nefs" denir.
4. Bu iki cihetten birini tercih etmeye "hemm" denir.
5. Tercih ettiği ciheti gerçekleştirmeye kesin karar verip harekete geç­me noktasına "azm" denir, insanlar ancak bu mertebeden mesuldurlar.
Hâcis, hatır, hadisü'n-nefes mertebeleri mutlaka affedilmiştir. Hase-ne de sevab olmadığı gibi seyyie de ikab da yoktur. Hemm denilen merte­bede ise, hayırda sevab varsa da şer de ikab yoktur. Azm mertebesine ise, her türlü mesuliyet terettüb eder.[200]

Nitekim bir hadis-i şerifte şöyle buyuruluyor:
"Allah iyilikleri de kötülükleri de takdir etti, sonra bunları açıklaya­rak dedi ki: Her kim bir iyilik yapmaya niyetlenir de yapamazsa cenab-ı hak onu kendi katında tam bir iyilik olarak yazar. Eğer hem niyyetlenir, hem de o iyiliği yaparsa on iyilik sevabı yazar ve bu sevabı yedi yüz ve daha fazla katına çıkarır. Her kim de fenalık yapmaya niyetlenir de sonra vazgeçerse Allah teâlâ onun için tam bir iyilik sevabı yazar. Eğer fenalığı kasdeder ve işlerse bir günah olarak yazar."[201]