"fıkıh usûlü"[1] kat'îdir, zannî değildir: bunun delili fıkıh sûlünün şeriatın küîlî esaslarına dayalı olmasıdır. Şeriatın küllî esaslarına dayanan şeyler ise kat'îdir.
Birinci önermenin beyanı, kesinlik ifade eden istikra (tüme va­rım)[2] yöntemi ile açıktır.

İkinci önermenin beyanı ise birkaç açıdan yapılacaktır:
Birincisi:[3] fıkıh usûlü: [30]           
A) Ya aklî prensiplere;[4] bunlar ise kafidirler.
B) Ya da şer'î delillerden elde edilen genel istikraya[5] bağlıdır; bu da aynı şekilde kat'îdir. Bu ikisine ilave edebileceğimiz bir üçüncüsü[6] de bu ikisinden mürekkep olandır. İki kat'îden mürekkep olan da aynı şekilde kat'îdir. İşte bu da 'fıkıh usûlü'dür.
İkincisi:[7] eğer bunlar zannî olsalardı, o takdirde aklî olan bir hu­susa bağlı olmazlardı. Çünkü aklî olan hususlarda 'zan' kabul edil­mez. Aynı şekilde 'şer'î külli esaslar'a da bağlı olmazlardı. Çünkü zan ancak cüz'î meselelerle ilgilidir.[8] zira eğer zannın, şer'î küllî esaslara bağlanması (taalluku) caiz olsaydı, o zaman şeriatın esasıyla ilgisi de söz konusu olabilirdi; çünkü o ilk küllî esas[9] olmaktadır. Bu ise âdeten caiz değildir[10] —burada 'külli esaslar' (külliyyât)dan[11] 'zarûriyyât' 'hâciyyât' ve 'tahsîniyyât'ı kasdediyorum. Yine, eğer zannın şeriatın esasına taalluku (bağlanması) caiz olsaydı, o zaman 'şek' kin (şüphe) de devreye girmesi söz konusu olurdu. Bunun olmayacağında ise şüp­he yoktur. Keza o takdirde değiştirilmesi, tebdil edilmesi caiz olurdu. Bu ise yüce Allah'ın korunmasına dair verdiği teminata ters bir neti­cedir. [31]
Üçüncüsü: eğer zannî olanın, fıkhın esaslarından biri sayılması caiz olsaydı, aynı şekilde inançlar (akâid, usûlu'd-dîn) konusunda da esas olmasıkabuledilirdi.buise ittifakla caiz değildir. Dolayısıyla bu­rada da durum aynıdır. Çünkü fıkhın esaslarının, şeriatın aslına olan nisbeti, akâid esaslarının nisbeti gibidir. Her ne kadar mertebe bakı­mından farklı iseler de, her millette (şeriatta)[12] dikkate alınmış olan küllî esaslar olmaları bakımından birbirlerine müsavidirler. Akaidin esasları, zarûriyyâttan olan "dînin korunması" bölümüne dâhil bu­lunmaktadır.
Bazıları şöyle demişlerdir: şeriatın esaslarının zan ile isbatına imkan yoktur; çünkü o bir teşrîdir. Biz sadece furûda (esaslardan do­ğan ve ikinci derecede önem arzeden konularda) zan ile kullukta bu­lunmakla emrolunduk. Bu yüzdendir ki, el-kâdî (abdullah) b. Et-tay-yib, ilel (illetler) bahsinin 'aksü'1-ille'[13] tearuz halleri, illetle diğerleri arasında tercih gibi tafsilâtını; râvilerin adedleri, mürsellik (irsal) gi­bi haberlerle ilgili hükümlerin detaylarını usûlden saymamıştır. Çün­kü bunlar kat'î değillerdir.
İbnu'l-cüveynî, bu gibi konulara usûlde yer vermesine: "kesin esaslara dayalı açıklama, mânâ bakımından[14] o kat'î delilin delalet ettiği şeye dâhildirler." diye mazeret göstermiştir.
El-mâzirî muhammedb. AliŞöyle der: "bence, el-kâdî'-nin "usûlden maksat, ilmin esaslarıdır." şeklindeki anlayışına uygun olarak bu fennin (ilmin) zannî de olsa usûlden (esaslardan) sayılma­sında bir sakınca yoktur. Çünkü bu zannî olan hususlar, kendileri için değil[15] bilakis belli bir sayıda olmayan gayri muayyen şeylerin, kendi­lerine vurulmaları için konulmuştur. Bu durumda onlar, 'umûm' ve tıusûs' gibidirler."[16] şöyle devam eder: "ebû'l-meâlî'nin, onları usûlden saymaması uygun olurdu. Çünkü ona göre 'usûl', 'deliller edillejden; 'deliller' de, kat'î neticeye ulaştıran şeylerden ibarettir. El-kâ-dı'ya gelince, onun da daha önce naklettiğimiz asıl prensibine göre, bunları 'usûl'den çıkarmaması gerekirdi." el-mâzirî'nin sözü burada bitti.
Cevap:[17] hangi açıdan bakılırsa bakılsın, esasın kat'î olması ge­rekmektedir; çünkü, eğer zannî olursa onun fâsid olması ihtimâli orta­ya çıkabilecektir. İstikra ile bilinir ki, böyle birşeyin dinde esas sayıl­ması mümkün değildir. (teminât altına alınmış olmaları bakımın­dan) genel kıstaslarla (kavânîn), bizzat (şâri'ce) ortaya konulan (mansûs) küllî esaslar arasında bir fark yoktur. ''Doğrusu 'zikri' (ki-tab'ı) biz indirdik, onun koruyucusu da elbette biziz."[18] âyetinde temi­nat altına alman "koruma" dan maksat, bizzat şeriat tarafından orta­ya konulan (mansûs) küllî esaslardır. "bugün size dîninizi tamamla­dım ..."[19]âyetinde kasdedilen de işte bunlardır;cüz'î meseleler değil­dir.[20] eğer öyle olsaydı, o takdirde şeriatın cüz'î meselelerinden hiçbi­rinin bu koruma kapsamının haricinde kalmaması gerekirdi. Oysa ki, durum böyle değildir; çünkü biz bu konunun caiz olduğuna hükmedi­yoruz; vakıa da bunun böyle olduğunu teyid etmektedir. Zira zanlar (anlayışlar) farklıdır ve cüz'î nasslarda ihtimaller söz konusu olabilir; bu gibi hususlarda hataların bulunduğu kat'iyetle bilinmektedir: ör­neğin âhâd haberlerde, âyetlerin mânâlarında hatalar yapılmıştır.Bunlar da gösterir ki, "korunması teminat altına alınan 'zikir' (ki-tâb)"den maksat, onun 'küllî' olan[21] esaslarıdır. Bu duruma göre de,
Her esasın küllî olması gerekir. Bu ebû meâlî'ye göre böyledir, el-kâdî'nın görüşüne göre ise, kat'î ya da zannî delillerin ortaya konul­ması, usul-ı fıkıh demek olan bu kıstaslara (kanunlara) bağlı ise ve on­lara vurulmadan, onlarla denenmeden o delillerle istidlalde bulunma imkanı yoksa, bu takdirde bu esasların, söz konusu deliller ayarında, hatta onlardan daha güçlü olmaları gerekir. Çünkü istidlal sırasında, delilleri ona vurmak, uygun düşmeyenleri atmak suretiyle sen, usûlü deliller üzerine hâkim kılmaktasın. Eğer bunlar kat'î olmasalardı, başkalarının sıhhatini ölçmek için nasıl kıstas olarak kullanılabilir­di?[22]
Bunların bizatihi kendileri için istenmediklerine dair bir delil de yoktur. Bu itibarla, bunlarda kat'îlik arandığı hususu göz ardı edile­mez. Çünkü bunlar, diğerleri üzerine hâkim durumundadırlar; dola­yısıyla, mutlaka bunların derecelerine güvenilmesi gerekir ve işte o takdirde 'kıstas' olarak kabulleri uygun olur. Yine, eğer bunların zannî olmaları caiz olsaydı, o takdirde konunun başında söz konusu edilen sakıncaların tamamı kendisini gösterirdi. Bu ise doğru değil­dir. Bütün bunlar teslim edilince, zannî olan şeylerin 'usûl'den sayıla­mayacağı bir ıstılah olarak yerleşecektir ve bu zannî olan hususların mutlak olarak 'usûl' kapsamından çıkarılması için yeterli olacaktır. Buna rağmen, usûlde zikri geçen ve kat'î olmayan[23] hususlar ise, kat'î üzerine bina edilen, ondan aslî kasıtla değil tâbilik yolu ile ayrıntı ola­rak ortaya çıkan meselelerdir. [24]