İctihâd bölümünde geçtiği üzere ihtilâfin esasını, Sâri' Teâlâ'-nın kasdımn açık bulunduğu müsbet ve menfi iki uç tarafın arasın­da kalan kısımlar oluşturmaktaydı. Çünkü bu iki uç arasında ka­lan ve ortada yer alan kısım, şer'î delilin ilgili bulunduğu bir sebep­ten dolayı her iki tarafın da hükmünü alabilmekteydi. Bunun sonu­cunda ortada yer alan şeye uç taraflarla ilgili olan deliller (isbat delili ile nefy delili) aynı anda taalluk etmekte ve onu kendi hükmüne katmaya çalışmaktadır. Böylece de o şey hakkında iki delil tearuz etmektedir. Bunun tabiî sonucu olarak da tercihe ihtiyaç doğmak­tadır. Tercihe imkân yoksa tevakkuf etmek gerekmekte ve konu müteşâbihâttan sayılmaktadır. Orada bu mânâ açıklanmış olduğu için, burada sözü uzatmaya gerek bulunmamaktadır.
Sözü edildiği şekil üzere, nasıl ki deliller arasında tearuz[6] ger-çekleşebiliyorsa, aynı şekilde delil mertebesinde bulunan şeyler arasında da tearuz gerçekleşebilir; mukallide nisbetle müctehidle-rin görüşlerinin tearuz etmesi gibi. Çünkü ictihâdî görüşlerin mu­kallide olan nisbeti, delillerin müctehide olan nisbeti gibidir.           

Farklı hükümlere delâlet eden alâmetlerin tearuzu da böyledir. Meselâ bir tür eşya yağmalansa ve yağma olmaksızın o tür şeyin el­de edilmesi de nadirattan olsa, ona benzer bir eşya takva sahibi sa-lih bir zatın elinde görülse, elinde bulunduran kişinin iyi hal sahibi olması, o şeyin helâl; öyle birşeyin yağmasız elde edilmesinin nadirattan olması ise onun haram olduğuna delâlet eder. Dolayısıy­la bu iki alâmet arasında tearuz söz konusu olur.

Keza farklı hükümlere götüren benzerliklerin tearuzu da böyle­dir. Meselâ köleyi ele alalım: O bir insandır; dolayısıyla bu onu mülk edinme konusunda hürler mesabesinde kılmayı gerektirir. Öbür taraftan da o mal gibidir; bu da onun mülkiyet hakkının elin­den alınması konusunda sair mallar menzilesinde olmasını gerekli kılar.Sebeplerin tearuzu da bu kabildendir; murdar hayvanın, usû­lüne göre boğazlanmış hayvanla, zevcenin yabancı kadınla karış­ması hali gibi. Zira bunlardan her birinde, o şeyi helâl ya da haram kılan sebebin varlığı ihtimali bulunmaktadır.
Şartların tearuzu da böyledir: İki beyyinenin[7] tearuzu gibi. Zi­ra biz hükmün infazı için şehâdetin şart olduğunu söylemekteyiz. Beyyineden biri birşeyin isbatım, öbürü ise reddini gerektirmekte­dir. Aynı şekilde, bir iş mesabesinde olan şeyler de, o şeyin hük­münde dahil olmaktadır.
Bu kısımla ilgili olarak tercihin yönü, belli bir şekil üzere has­redilmiş değildir.[8] Zira cüz'î nev'î ya da şahsî olaylar belirli bir sa­yıyla sınırlandırılamaz. Olayların cereyan tarzı, cüziyyât arasında, her cüz'î hakkında tek bir cüz'înin hükmünü verecek şekilde birli­ğin bulunmayacağına hükmeder. Aksine onlar, konulmuş olan hük­me etkisi mümkün olan kuşatıcı ilavelere, bitişik karinelere sahip­tir. Dolayısıyla bu halleriyle onları, tek bir cüz'înin hükmüne tâbi kılmak mümkün değildir. Bu gözlemlenen ve bilinen bir husustur. Durum böyle olunca, tercih şekli tearuz mahallinde varid bulunan delillere itibarla olacaktır. Bu takdirde de, onu müctehidin nazarı­na havale etmek mümkün değildir. İctihâd bölümünün başında bu mânâ üzerinde durulmuştu.[9] Konuyla ilgili değerlendirmenin esasim şu teşkil etmektedir: Söz konusu ortada yer alan şeye nisbetle, hükmü belli olan iki uç taraftan hangisi daha güçlü ve uygun, han­gisi daha galip ve daha yakın bunu iyi tespit etmek ve bu tespit üzerine, onu uçlardan hangisine katılacaksa ona katmak ve böylece diğer taran ihmal etmek ya da onu da dikkate almak[10] olmaktadır, imam Mâlik'in mezhebiyle ona muhalif olanların görüşüne göre kö­le meselesinde[11] vb. olduğu gibi.

Fasıl:
Bu, usûlcülerin sözlerinin zahirine göre[12] birinci kısımla ilgili bakış açısı olmaktadır. Biz, bu tercihte mevcut bulunan mânâ üze­rinde düşündüğümüz zaman, onun da ikinci kısma raci olduğunu ve tercihin bir tür cem ve(ya) tearuz halinde bulunanlardan birinin iptali mânâsına geldiğini görürüz. Nitekim —inşâallah— birazdan zikredilecektir.Aralarını cemetmek imkânı bulunan kısma gelince: [13]