Çok soru sormak yerilmiştir.
Bunun delili, konuyla ilgili pek çok sayıda bulunan âyet, hadis ve selef-i salibinin sözleridir. Bu meyanda olmak üzere Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır: "Ey inananlar! Açıklanırsa hoşunuza gitme­yecek olan şeyleri[8]sormayın...[9] Hadiste de şöyle anlatılmaktadır: "Oraya yol bulabilen insanların o evi haccetmesi, Allah'ın in­sanlar üzerinde bir hakkıdır"[10] âyeti indiği zaman bir adam[11]
"Her sene rai yâ Rasûlallah!" diye sordu. Rasûhıllah yüzü­nü çevirdi. Adam: "Her sene mi yâ Rasûlallah!" diye üç defa tekrar­ladı. Rasûlullah hepsinde de duymamazlıktan geldi. Dör­dünce defasında: "Canım elinde olana yemin ederim ki, eğer (Evet) deseydim, o size vacip olurdu; eğer vacip olsaydı o zaman da ona güç yetiremezdiniz. Onu yerine getiremediğiniz zaman da küfranda bulunmuş olurdunuz. Ben sizi bıraktığım sürece, siz de beni rahat bırakın" buyurdu.[12] İşte "Ey inananlar! Açıklanırsa hoşunuza git­meyecek olan şeyleri sormayın[13]âyeti bu gibi durumlar hak­kında indi.[14]Rasûlullah çok som sormayı sevmez ve kı­nar, bunu yasaklardı. Hakkında bir hüküm inmemiş[15] konular­da[16] soru sorulmasından hoşlanmazdı. Şöyle buyurmuştur: "Şüp­hesiz ki Allah Teâlâ (bazı şeyleri) farz kılmıştır, onları terketmeyi-niz; bazı sınırlar koymuştur, onları çiğneyip geçmeyiniz; bazı şeyle­ri haram kılmıştır, onları irtikâp etmeyiniz; bazı şeyleri de, unuttu­ğundan dolayı değil, yalnızca size merhametinden dolayı sükût geç­miştir, onların da hükmünü araştırmayınız"[17]
İbn Abbâs şöyle demiştir: "Hz. Muhammed'in ashabından daha hayırlı bir kavim görmedim. Rasûlullah vefat edinceye ka­dar sadece on üç mesele hakkında soru sormuşlardır ki onların hep­si de Kur'ân'da yer almıştır. "Sana hayız hakkında sorarlar..[18] "Sana yetimler hakkında sorarlar.[19] "Sana haram ayı soruyor­lar..[20] Onlar sadece kendilerine yararı olan şeyler hakkında so­rarlardı" O bu sözüyle onların genelde takındıkları tutumun böyle olduğunu söylemek istemektedir. Rasûlullah Şöyle buyur­muştur: "En büyük cürüm işleyen insan, haram olmayan birşey hakkında soru soran ve bu sorusu yüzünden o şeyin haram kılın­masına sebep olan kimsedir."[21] ' "Ben sizi terkettikçe, siz de benim üstüme gelmeyiniz. Şüphesiz kif sizden Önceki kavimler, mutlaka  peygamberlerine fazla soru sormalarından dolayı helak olmuşlar­dır.[22]
Rivayete göre [23] bir gün Hz. Peygamber kalktı; yüzünden öfke­li olduğu belli idi. Kıyametten bahsetti. Ondan önce de azametli şeylerden bahsetmişti. Sonra:

"Kim bana birşey sormak isterse sorsun. Vallahi, bana ne so­rarsanız, mutlaka onun cevabını vereceğim!" buyurdu.
Râvî Enes şöyle der: İnsanlar bunu duyunca iyice ağlamaya başladılar. Hz. Peygamber p^Sf1] da tekrar tekrar "Bana sorun!" diyordu.

Bunun üzerine Abdullah b. Huzâfe es-Sühemî kalktı ve: Babam kim? Yâ Rasûlallah! diye sordu. Hz.Peygamber:

: "- Baban Huzâfe'dir" buyurdu. Hz. Peygamber tekrar tekrar "Bana sorun!" diye devam edince Hz. Ömer dizleri üzerine çökerek:
- Yâ Rasûlallah! Biz Rab olarak Allah'tan, dîn olarak İslâm'dan, peygamber olarak Muhammed'den razıyız; dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber sükûn buldu ve âyet indi.[24]
Daha önce Hz. Peygamber "İrâde ve kudretiyle yaşa­dığım Allah'a yemin ederim ki, az önce ben namaz kılarken cennet ve cehennem şu duvarın üzerinde[25]bana arzedildi. Hayırda da serde de bugün gibisini görmedim" buyurmuştu. Hadisin akışını (siyak ve sibakını) da göz önünde bulundurduğumuzda, Hz. Pey-gamber'in öfke içerisinde "Bana sorun!" buyurmaları, su­âlin neticelerini[26]göstermek suretiyle onları tenkîl anlamı taşı­maktadır. Bu yüzdendir ki âyette, "Ey iman edenler! Size açıkla­nınca hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın. [27]ifadesi gelmiştir.
İsrâîloğulları'nm bir inek boğazlamakla[28] emredilmiş olmala­rıyla ilgili kıssa da böyledir. İbn Abbâs'tan rivayete göre onlar herhangi bir inek boğazlamakla emri yerine getirme imkânına sahipti­ler. Ancak onlar yönelttikleri sorularla ifrata gittiler, Allah da zor­laştırdıkça zorlaştırdı. Sonunda güçlükle boğazladılar, "Nerdeyse de yapmayacaklardı."
er-Rabî' b. Haysem şöyle demiştir: "Ey Allah'ın kulu! Allah Teâlâ'nın kitabına dair sana öğretmiş olduğu bir bilgiden dolayı O'na hamdet. İlmine ulaşamadığın şeyleri ise bilenine havale et ve sakın tekellüfe girme! Çünkü Allah Teâlâ peygamberine şöyle bu­yurmaktadır: "De ki: Buna karşılık ben sizden bir ücret istemiyo­rum. Ve ben kendiliğimden birşey teklif edenlerden (tekellüfe giren­lerden) de değilim"[29]

İbn Ömer şöyle demiştir: "Olmayan şeylerden sormayın. Çünkü ben Ömer'i, olmayan şeyler hakkında soru soran kimselere lanet ederken işittim"
Hadiste de Rasûlullah'mugalatalardan menettiği" rivayet edilmiştir.[30]el-Evzâî, bunu "ağdalı meseleler" diye açıkla­mıştır.

Muâviye'nin yanında bazı meseleler anılmış, bunun üzerine o: "Rasûlullah'm ağdalı meselelere dalmayı yasakladığını bil­mez misiniz?" demiştir.

Abde b. Ebî Lübâbe de şöyle demiştir: "Bu zamanda isterim ki hiçbirşey hakkında zamanımız insanlarına soru sormayayım; onlar da bana sormasınlar. Para sahiplerinin paralarıyla övündükleri gi­bi, meseleciler de meselelerinin çokluğu ile övünmekteler"
Hadiste şöyle gelmiştir: "Çok soru sormaktan sakının!"[31]
İmam Mâlik'e: aRasûlullah size dedikoduyu ve çok so­ru sormayı yasakladı" hadisini sordular. Şöyle cevap verdi: "Çok soru sormaktan maksat bilmiyorum, acaba benim size yasakladı­ğım çok mesele ortaya atmak hakkında mıdır? Bilindiği üzere Rasûlullah meselecilikten hoşlanmaz ve bunu ayıplardı. Allah Teâlâ da: "Ey inananlar! Açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek olan şeyleri sormayın...[32] buyurmuştur. Yoksa yasak olan, bah­şiş isteme (dilenme) hakkında mıdır? Bilemiyorum"
Hz. Ömer (r.a.) minber üzerinde iken şöyle demiştir: "Olmayan şey[33] hakkında soru soran her bir kimse hakkında Allah'a ileniyo­rum. Çünkü Allah Teâlâ, olan şeyleri haber vermiştir"

İbn Vehb ise şöyle demiştir: İmam Mâlik —ki kendisi meseleci-liğe ve onlara çok cevap vermeye karşıdır— bana: "Ey Allah'ın ku­lu! Bildiğin birşeyi söyle ve ona delâlet et. Bilmediğin şey hakkında ise sus. İnsanlar için kötü örnek olmaktan sakın!" demiştir.              

el-Evzâî de şöyle der: "Allah Teâlâ, kulunu ilmin bereketinden mahrum etmek istediği zaman, onu mugalatalarla uğraşmaya müb-telâ kılar"

el-Hasen'den de şöyle rivayet edilmiştir: "Allah'ın en kötü kul-" lan, en zararlı meseleleri ortaya atıp, onlarla Allah'ın kullarını sı­kıntıya sokan kimselerdir"
eş-ŞaTaı ise: "Vallahi şu insanlar bana mescidi en sevimsiz bir yer haline getirdiler. Hatta orası bana' evimin çöplüğünden daha da sevimsiz bir yer haline geldi" demiştir. Ben: "Kim onlar ey Ebû Ömer!" diye sordum. "Eraey teriler..." dedi ve ekledi: "Eraeyte[34]kelimesinden daha çok nefret ettiğim bir başka kelime yoktur!"
Yine o Davud'a şöyle demiştir: "Dikkat et ve benden şu üç şeyi aklında tut: Birincisi: Sana bir mesele sorulur da cevap verirsen, meseleni "Eraeyte" ile teyid yoluna gitme.[35] Çünkü Yüce Allah ki­tabında: "Eraeyte men ittehaze ilâhehû heuâhu..." ("Heva ve heves­lerini kendisine tanrı edineni görmedin mi?"[36] buyurmaktadır.[37] İkincisi: Sana bir mesele sorulduğu zaman, birşeyi başka birşeye kıyas etme.[38] Eğer öyle yaparsan belki bir helâli haram, bir hara­mı da helâl kılabilirsin. Üçüncüsü: Bilmediğin bir mesele hakkında sorulursan, 'Bilmiyorum; bu konuda ben de senin gibiyim' de"

Yahya b. Eyyûb şöyle derdi: "Bana ulaştığına göre ilim ehli şöyle derlerdi: Allah Teâlâ kuluna ilim öğretmek istemediği zaman, onu mugalatalarla meşgul eder"

Bu konuda nakledilen sözler pek çoktur.
Sözün özü şudur: Çok soru sormak ve meseleleri aklî bahisler ve tamamen nazarî olan ihtimallerle teyit yoluna gitmek verilmiş­tir. Rasûlullah'ın ashabı çok soru sorma konusunda uyarıl­mışlar ve onlar da böyle bir davranışa girmekten kaçınmışlardır. Öyle ki, bedevilerin gelip de soru sormalarını ve böylece Rasûlul­lah'ın cevabını işitmeyi ve bu yolla ondan ilim öğrenmeyi arzu eder olmuşlardı. Sahîh'te Enes'ten rivayet edilen şu hadise baksana; O şöyle diyor: "Rasûlullah'a birşey hakkında soru sormamız bize yasaklanmıştı. Bâdiyede oturanlardan akıllı birinin gelip, ona soru sorması ve bizim de işitmemiz çok hoşumuza gider­di. Ashap hiç soru sormaz olmuştu. Sonunda Cibril geldi, Rasû­lullah'ın dizi önüne oturdu ve ona İslâm, îmân, ihsan, kıya­met ve alâmetleri hakkında sordu. Sonra Rasûlullah bize, soru soranın Cibril olduğunu bildirdi ve: "Sizin Öğrenmenizi istedi; zira siz soru sormamaktasınız" buyurdu.[39]

İmam Mâlik'e de aynı şekilde fazla soru sorulmazdı ve yakınla­rı ona soru sormaktan çekinirlerdi. Esed b. el-Furât anlatır: Ben İmam Mâlik'e yeni gelmiştim. İbnu'l-Kâsım ve diğer büyük tabileri bana soru sordururlardı. Cevap verdiği zaman onlar bana: "Eğer durum şöyle olursa nasıl olur?" de! derlerdi. Ben de Öyle derdim. Bir gün benden sıkıldı ve bana şöyle dedi: "Bu kapıyı araladın mı, çorap söküğü gibi bunun ardı arkası kesilmez. Eğer sen illâ da bu gibi şeyleri öğrenmek istiyorsan, o zaman Irak'a gitmelisin"

İmam Mâlik, Iraklıların fıkhını ve tutumlarını beğenmiyordu; çünkü onlar ifrat ölçüsünde (nazari) meselelere dalıyorlar ve re'yde aşırı gidiyorlardı.
Rivayete göre bir kadın Hz. Aişe'ye gelmiş ve "Hayız gören bir kadın daha sonra neden oruçlarım kaza ediyor da namazlarını kaza etmiyor?" diye sormuştu. Hz. Aişe ona: "Sen Harûra meşrepli mi­sin?" diye sert çıkarak, böyle bir soruya karşı tepkisini göstermiş­ti.[40]
Rasûhılîah birinde cenîn hakkında gurre[41] ile hük­metmişti. Aleyhine hüküm verilen kişi: "İçmeyen, yemeyen, tenef­füs etmeyen ve hiç ses çıkarmayan birşeyi nasıl tazmin ederim?! Böyle birşey heder olur" dedi. (Sözlerini seçili bir şekilde söyleyen bu kimse hakkında) Rasûlullah: "Bu, muhakkak kâhinler tâifesindendir" buyurmuştur.[42]

Rabîa, Saîd b. el-Müseyyeb'e parmakların diyeti hakkında sor­muş ve: "Acı büyürken, musibet artarken diyet miktarı azalıyor mu?" demişti. Saîd ona: "Sen Iraklı mısın?" demiş, o da: "Hayır; ak­sine tahkik etmek isteyen bir âlim, ya da öğrenmek isteyen bir câhil" deyince: "Yeğenim, sünnet böyle!" demişti.

Çok soru sormanın mekruhluğunu ifade için bu kadarı yeterli­dir.                                                                                                                           

Fasıl:

Bütün bunlardan soru sormanın mekruh bulunduğu yerler ol­duğu ortaya çıkmaktadır. Bunları aşağıdaki şekilde sıralama müm­kündür: (1)
Dinî bir faydası bulunmayan sorular: Abdullah b. Huzâfe'nin "Babam kim?" şeklindeki sorusu böyledir. Tefsirlerde anlatıldığına " göre Rasûlullah'a hilâller hakkında sormuşlar ve, "Niye   . , önce iplik gibi incecik gözüküyor sonra giderek büyüyor ve nihayet dolunay halini alıyor, daha sonra tekrar küçülmeye başlıyor ve eski incecik halini alıyor?" demişlerdi. Bunun üzerine: "Sana yeni do­ğan hilâl şeklindeki ayları sorarlar. De ki: Onlar, insanlar ve özel­likle hac için vakit ölçüleridir"[43] âyeti gelmiş, verilen cevapta so­runun mecrası değiştirilerek insanlara dinî bir fayda sağlayacak şe­kilde cevaplama yoluna gidilmiştir.[44] (2)
İhtiyacı kadar olan bilgiye sahip olduktan sonra sorması: Meselâ, birisinin hacla ilgili olarak "Her sene mi?" diye sorması gi­bi. Halbuki "Oraya yol bulabilen insanların o evi haccetmesi, Al­lah'ın insanlar üzerinde bir hakkıdır"[45] âyetinin zahiri, mutlak ol­ması hasebiyle ömrî yani hayatında bir defa olduğunu göstermekte­dir. İsrailoğulları'nın, Allah Teâlâ'nın "Allah, bir sığır kesmenizi emreder"[46]buyruğundan sonra soru sormaları da böyledir. (3)
Halihazırda ihtiyaç duyulmayan birşey hakkında sormak. Sa­nıyoruz bu kısım —Allah daha iyi bilir ya— hakkında herhangi bir hüküm inmemiş olan şeyler hakkında olmalıdır. "Ben sizi terkettik-çe siz de benim üstüme gelmeyiniz[47]"Allah, bazı şeyler hakkında da, unuttuğundan değil, size olan merhametinden dolayı sükût et­miştir (afu). Onları deşelemeyiniz"[48]hadisleri de işte buna delâlet etmektedir. (4)
Zor, çetrefilli ve zararlı meseleler hakkında sormak: Mugalata­larla ilgili olarak gelen yasak bu kabildendir.[49] (5)

Taabbudî olup, akıl yoluyla mânâsı kavranamayacak bir konuda, hükmün illetini sormak. Ya da soruyu soran kişinin aklının yet­meyeceği birşeyi sorması. Hayızlı kadının, niye namazlarını kaza etmeyip de orucunu kaza ettiği hakkında sorulması gibi. (6)
Soruda aşırılığa kaçılması ve tekellüfe girilmesi[50]. "De ki: Bu­na karşılık ben sizden bir ücret istemiyorum. Ve ben kendiliğimden birşey teklif edenlerden (tekellüfe girenlerden) de değilim"[51] âyeti işte buna delâlet etmektedir. (Amr b. el-Âs): "Ey havuz sahibi! Ha­vuzuna yırtıcı hayvanlar gelir mi?" diye sorduğunda Hz. Ömer: "Ey havuz sahibi! Söyleme. Çünkü biz onların içtikleri suya geliriz, on­lar bizim içtiğimiz suya gelirler" demiştir. (7)
Soruda, Kitap ve sünnete re'y ile karşı çıkılması mânâsı bulun­ması. Bu yüzdendir ki Saîd (b. el-Müseyyeb diyetli ilgili soru soran Rabîa'ya) "Sen Iraklı mısın?" diye çıkışmıştır. Mâlik b. Enes'e dedi­ler ki: "Sünneti bilen bir adam onun uğrunda mücadele eder mi?" Bu soruya o: "Hayır! O sünnet olanı bildirir; kabul edilirse ne âlâ, aksi takdirde susar"[52]diye cevap verdi. (8)
Müteşâbihât konusunda sormak. "Kalplerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onun te'viline yeltenmek için müteşâbih âyetlere yapışıp, onlarla uğraşır dururlar"[53]âyeti bu konuya delâlet eder. Bu konuda Ömer b. Abdulaziz de şöyle demiştir: "Kim dinini tartış­malara hedef kılarsa, (sabit kalmaz) çabucak yer değiştirir" İmam Mâlik'e "istiva[54] hakkında yöneltilen soru bu kabilden olmaktadır ve İmam bu soruya: "İstiva malumdur, keyfiyet meçhuldür, onun hakkında soru sormak ise bid'attir" şeklinde cevap vermiştir. (9)

Selef-i sâlih arasında geçen mücadeleler hakkında soru sor­mak. Ömer b. Abdulaziz'e Sıffîn savaşı hakkında sorulduğunda şöy­le demiştir: "O, akan kanlardır ki Allah Teâlâ benim elimi ona bu­laştırmaktan korumuştur; bu itibarla ona dilimin bulaşmış olması­nı istemem"                                                                                             (10)
Tartışmalarda galebe çalmak, karşı tarafı çaresiz ve zor du­rumda bırakmak için soru sormak. Kur'ân'da bu tür davranış yeril­mekte ve bu gibiler hakkında şöyle buyurulmaktadır: "İnsanlar­dan öyleleri vardır ki, dünya hayatı hakkında söyledikleri hoşuna gider. Hatta, böyleleri, söylediklerinin kalpten geldiğine (samimi ol­duğuna) Allah'ı şahit tutar. Halbuki o, hasımların en yamanı­dır[55]"Bunu sana ancak tartışmak için söylediler. Öyle ya onlar kavgacı bir toplumdur"[56] Hadiste de şöyle gelmiştir: "İnsanların Allah'a karşı en sevimsiz olanı, ölçü tanımaz husumet sahibidir"[57]
Bu saydıklarımız soru sormanın mekruh olduğu yerlerden ba­zılarıdır ve diğerleri de bunlara kıyas edilir. Ancak bunlar hakkın­da söz konusu olan yasak hep aynı düzeyde değildir; bunlardan bir kısmı hakkında varid olan kerahiyet şiddetli, bir kısmında hafif, bir kısmı ise kesin haram, diğer bir kısmı da içtihada mahal bulun­maktadır. Dinde mücadele hakkında varid olan yasak bunlardan bir kısmını kapsar haldedir. Meselâ: "Kur'ân hakkında tartışma, kâfirliktir"[58] hadisi böyledir. Allah Teâlâ da şöyle buyurur: "Âyetlerimizi alaya alanları gördüğün zaman, onlardan uzaklaş"[59]Benzeri daha başka âyet ve hadisler de vardır. Dolayısıyla bu gibi konular hakkında soru sormak yasaktır. Cevap vermek de ona göredir. [60]