Kur'ân'da yer alan her naklin (hikâye, kıssa, söz) mutlaka ya önünde ya da sonunda —ki çoğu kez bu şekilde olur— bir red bulu­nur ya da bulunmaz. Eğer o nakle karşı bir red varsa, onun bâtıl ve yalan olduğu konusunda herhangi bir problem bulunmayacaktır.Eğer reddine dair bir izah yoksa, o zaman bu o nakledilen şeyin sıh­hat ve doğruluğunu gösteren bir delil olacaktır.
Birincisi açıktır ve hakkında delil ikâmesine gerek yoktur. An­cak Örneklerle konunun açıklık kazanmasına çalışılacaktır: Allah Teâiâ, Kur'ân'da: "Allah, hiçbir insana birşey indirmemiştir" sözle­rini naklettikten sonra onların bu sözünü, arkasından: "De ki: Musa'nın insanlara nûr ve yol gösterici olarak getirdiği Kitâb't kim indirdi?"[32] buyurarak reddetmiştir. Allah'ın yarattığı hayvanlar ve ekinlerden ayırdıkları pay için "Bu Allah'ındır, bu da putlarımızın-dır[33] sözlerini "Kendi kuruntularınca" ve "Ne kötü hüküm veri­yorlar!" ifadeleriyle reddetmiştir. Sonra: "Bu hayvanlar ve ekinleri dilediğimizden başkasının yemesi yasaktır, bir kısım hayvanlar üzerine yük vurmak da haramdır..." sözlerini naklettikten sonra bunu, "Allah, yaptıkları iftiralara karşı onları cezalandıracaktır"[34]buyruğu ile reddetmiştir. Sonra: "Bu hayvanların karınlarında olan yavrular yalnız erkeklerimize mahsus olup, eşlerimize yasak­tır. Ölü doğacak olursa hepsi ona ortak olurlar" sözlerini naklettik­ten sonra bunun fesadına "Allah, bu tür sözlerin cezasını verecek­tir"[35] buyruğu ile işaret etmiştir. "İnkâr edenler: Bu Kur'ân Mu-hammed'in uydurmasıdır, ona başka bir topluluk yardım etmiştir" diye naklettikten sonra onların bu iddiasını: "Haksız ve asılsız bir söz uydurdular[36] buyurarak reddetmiştir. "Kur'ân, öncekilerin masallarıdır..." sözlerini, arkasından gelen: "De ki: O'nu göklerin ve yerin sırrını bilen indirmiştir"[37]buyruğu ile reddetmiştir. "Bu zâlimler inananlara: 'Siz sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsu­nuz' dediler" sözlerini: "Sana nasıl misal getirdiklerine bak! Onlar sapmışlardır, yol bulamazlar"[38] buyruğu ile reddetmiştir. "Kâfirler: 'Bu pek yalancı bir sihirbazdır, tanrıları tek bir tanrı mı yaptı... Kur'ân aramızda Muhammed'e mi indirilmeliydi?" sözleri­ni: "Hayır; bunlar Kur'ân'ımızdan şüphededirler"[39] buyurarak red­detmiştir. ... "Rahman çocuk edindi" sözlerini pek çok çeşitli yer ve münasebetlerle reddetmiştir. Meselâ: "Hâşâ; hayır; melekler şerefli [354] kılınmış kullardır[40]"Allah oğul edindi.dediler. Hâşâ, oysa gök­lerde ve yerde olanlar O'nundur[41]"Allah oğul edindi, dediler.Hâşâ, O müstağnidir, göklerde ve yerde olanlara sahiptir[42] "Rah-man'a çocuk isnad etmelerinden dolayı, neredeyse gökler paralana­cak, yer yarılacak, dağlar göçecekti[43] Ve buna benzer daha pek çok örnek. Kur'ân'ı okuyan ve bu konuyu hatırında tutan kimse, bu söylediklerimizi rahatlıkla anlayacaktır.

İkincisine gelince, bu da açıktır. Ancak o nakledilen şeyin sıh­hat ve doğruluğuna delil, bizzat o olayın anlatılmış olmasından çı­karılmaktadır. Çünkü Kur'ân, hak ile bâtılı ayıran, her şeyi açıkla­yan, doğruyu gösteren anlamında furkân, hidâyet, burhan, beyan ve tibyân gibi adlarla anılmaktadır. O, genel anlamda ve tafsilat üzere, mutlak ve umûm olarak bütün yaratıklara karşı Allah'ın hüccetidir. Onun bu özelliği, içerisinde hak olmayan birşeyin nakli karşısında susmuş olması ve onun bâtıllığma dikkat çekmemesi ile bağdaşamaz.
Sonra[44], eski ümmetlerin şerîatlerinden ve hükümlerinden naklolunanların tümü, eğer fesatları ve Allah'a karşı düzülmüş ifti­ra oldukları belirtilmemişse hak olmakta ve bir grup ulemâya göre bizim şeriatımızda da şer'î bir delil kılınmaktadır. Diğer bir grup ise onun delilliğini reddetmektedirler. Ancak bu, onların doğru ol­madıkları açısından olmamakta, bir başka sebepten olmaktadır. Dolayısıyla İslâm ulemâsı, Kur'ân'da anlatılan bu gibi hükümlerin bizim şeriatımız gibi hak ve doğru olduğunda ittifak etmişlerdir. Buna göre ikisi arasındaki ayırım sadece nesh yoluyla olmaktadır. Eğer onda bulunan bir başka hususa dikkat çekilmişse, o zaman onun hükmü birinci türden olacaktır: Meselâ Allah Teâlâ'mn şu âyetlerinde olduğu gibi: "Oysa onlardan birtakımı Allah'ın sözünü işitiyor, ona akılları yattıktan sonra bile bile onu tahrif ediyorlar­dı[45]"Sözleri asıl yerlerinden değiştirirler de 'Böyle bir fetva size verilirse alın, verilmezse kaçının' derler.[46] "Yahudilerden, sözle­ri yerlerinden değiştirip: 'işittik ve karşı geldik, kulak vermeyerek dinle' ve dillerini eğip bükerek ve dini yererek: 'Bizi de dinle' diyen­ler vardır[47] Bu tarzda olanlar, bâtıllığı açık olan birinci kısım içe­risine girerler.

İkinci kısmın örnekleri içerisine, Kuran'm önceki ümmetler hakkında anlattıkları şeylerin tümü girer; peygamberlerden ve velîlerden bahsetmesi gibi ki, Zülkarneyn kıssası, Hızır ile Mûsâ kıssası, Ashâb-ı Kehf kıssası vb. bunlardandır.

Fasıl:
Bu aslın bidüziyeliğinden dolayıdır ki, mantıkçılar buna itimat etmiş ve usûlcülerden bir grup, kâfirlerin furû ile muhatap olduğu­na bununla istidlalde bulunmuşlardır. Çünkü âyette şöyle buyurul-maktadır: "Suçlulara: 'Sizi bu yakıcı ateşe sokan nedir?' diye sorar­lar. Onlar derler ki: "Namaz kılanlardan değildik, düşkün kimseyi doyurmazdık.[48] Eğer onların bu sözü bâtıl olsaydı, Allah Teâlâ mutlaka onu naklettikten sonra reddeder, yanlış olduğunu açıklar­dı.
Ashâb-ı Kehfin yedi kişi, sekizincilerinin de köpekleri olduğu­na yine bu esastan hareketle istidlalde bulunulmuştur. Şöyle ki Al­lah Teâlâ: "Ashâb-ı Kehf üçtür, dördüncüleri köpekleridir" ve "Beş­tir, altıncıları köpekleridir" diye nakilde bulunduktan sonra "Ka­ranlığa taş atar gibi" tabirini kullanarak onların bu sözlerini red­detmiştir. Yani onların bu konuda tâbi oldukları bir delilleri yok­tur, sadece zanna tâbi olmaktadırlar. Zan ise hakkı ortaya koymaz. Ancak: "Onlar yedidir, sekizincileri köpekleridir" diye nakilde bu­lunduktan sonra bunun da bâtıl olduğunu belirtmemiştir. Aksine "De ki: Onların sayılarını en iyi bilen Rabbimdir. Onları pek az kimseden başkası bilmez"[49] buyurmuştur. Ayetin bu şekilde şevki, ilk iki görüşün değil de bu sonuncusunun sahih olduğunu gösteren bir delil olmaktadır.

Rivayete göre İbn Abbâs: "Ben, onların sayısını bilen o pek az kişiden biriyim" derdi.
Sehl b. Abdillah'tan nakledilmiş gördüm: Ona Hz. İbrahim'in âyette geçen: "Rabbim, ölüleri nasıl dirilttiğini bana göster"[50] sözü­nün bir şüpheden mi kaynaklandığını sorarlar. O şöyle cevap verir: "Hayır, bu sadece bulunduğu iman mertebesinin üzerinde bir îmâna yükselmesini talep olmaktadır. Dikkat edilecek olursa: Allah Teâlâ, "İnanmıyor musun?" sorusuna verdiği: "Evet inanıyorum" şeklindeki cevabını yalanlanmamıştır. Eğer onda şek ve şüphe bu­lunsaydı, onun bu sözünde yalancı olduğunu mutlaka ortaya koyar­dı. Buradan da anlaşılıyor ki, itmi'nân hali, imanda ziyadelik üzeri­ne kurulan bir mertebedir. Ama bedevilerle ilgili âyetlerde böyle olmamıştır: "Bedeviler: 'İnandık.' dediler" şeklinde onların sözünü naklettikten sonra Allah Teâlâ hemen onların sözlerinde doğru ol­madıklarını: "De ki: İnanmadınız ama islâm olduk deyin; inanç he­nüz gönüllerinize yerleşmedi[51] buyurarak red cihetine gitmiştir.

Kur'ân'da nakledilen kıssalar ve onların anlatılış tarzları üze­rinde duranlar, onlar içerisinden hangisinin hak, hangisinin bâtıl olduğunu böylece anlayabilir.

Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: "Ey Muhammedi Münafıklar sana gelince: 'Senin şüphesiz Allah'ın peygamberi olduğuna şehadet ederiz' derler" Münafıkların bu sözünde hakkın bâtıl ile karıştı­rılması vardır; dış görünüşüyle doğru, fakat içi yalan. Onlar bu söz­leriyle inançlarını haber veriyorlar. Bu gerçeğe uygun değildir. Al­lah Teâlâ, "Allah, senin kendisinin peygamberi olduğunu bilir" bu­yurmak suretiyle onların sözlerinin zahirini doğruluyor, öbür taraf­tan: "Bunun yanında Allah, münafıkların yalancı olduklarını da bilir" buyurmak suretiyle de onların kasıtlarının bâtıl olduğunu göstermek istiyor.
Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: "Onlar Allah'ı gereği gibi de-ğerlendiremediler. Bütün yeryüzü, kıyamet günü onun avucunda-dır; gökler O'nun kudretiyle durulmuş olacaktr"[52] Bu âyetin nüzul sebebi Tirmizî'nin rivayet edip sahih olduğunu söylediği şu olaydır: Bir yahudi Hz. Peygamber'e uğradı. Hz. Peygamber ona: "Ey yahudi bize anlat" dedi. O: "Ey Ebu'l-Kâsım! Al­lah gökleri şunun, yeryüzünü şunun, suları şunun, dağları şunun ve diğer yaratıkları da şunun üzerine koyduğu zaman nasıl söyler­sin?" dedi ve râvi önce serçe parmağına ve sonra sırasıyla baş par­mağa kadar parmaklarına işaret etti {yahudi böyle yapmıştı). Bu­nun üzerine Allah Teâlâ'mn: "Onlar Allah'ı gereği gibi değerlendi-remedüer..." âyeti indi.

Bir başka rivayet de şöyledir: Bir yahudi, Hz. Peygamber'e gel­di ve: "Yâ Muhammedi Allah, gökleri bir parmak, yeryüzünü bir parmak, dağları bir parmak ve diğer yaratıkları da bir parmak üze­rinde tutar ve sonra: 'Ben Melik'im' der" dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber azı dişleri gözükecek kadar güldü ve: "Onlar Allah'ı gereği gibi değerlendiremediler..." âyetini okudu.

Bir başka rivayette ise: Hz. Peygamber hem taaccü­bünden hem de onu tasdik makamında güldü. Birinci hadis sanki bunun tefsiri mahiyetindedir. Onunla "Onlar Allah'ı gereği gibi de­ğerlendiremediler..." âyetinin mânâsı da açıklık kazanmaktadır. Çünkü âyet, yahudinin sözünün genel anlamda doğru olduğunu,
"Bütün yeryüzü, kıyamet günü onun av ucundadır; gökler O'nun kudretiyle durulmuş olacaktır'[53] ifadesiyle tasdik etmektedir. An­cak onun Allah'a ait bir özelliği anlatırken saygılı olmadığını ve Rabliğin ne demek olduğundan gafil bulunduğunu açıklamıştır. Çünkü o parmaklardan kastedilen mânâyı açıklarken kendi parma­ğına işaret etmişti. Bu ise, Allah Teâlâ'yı her türlü noksanlıklardan tenzih etme ilkesine ters düşer. O yüzden: "Onlar Allah'ı gereği gi­bi değerlendiremediler..." buyurulmuştur.
Münafıklar için de: 'O kulaktır' (yani hakka da bâtıla da kulak kesiliyor) diyerek peygamberi incitenler vardır" buyurur. Allah Teâlâ, onların bu sözünü bâtıl olan konuda reddetmiş, hak karşı­sında ise isbat etmiş ve: "O kulak, sizin için kayır kulağıdır" bu­yurmuştur. Bu sözle Hz. Peygamber'i incitmek kastettik­leri için de: "Allah'ın peygamberini incitenlere can yakıcı azap var­dır'[54] buyurmuştur.
Bir âyet de şöyledir: "Onlara: 'Allah'ın size verdiği rızıktan harcayın' denince inkâr edenler inananlara: 'Allah dileseydi doyu­rabileceği bir kimseyi biz mi doyuralım?' derler"[55]Burada, bir delil ileri sürüp infâktan kaçınma söz konusudur. Ancak delil ikamesin­den amaç, gerçek anlamda bir delil getirme olmayıp alaya almadır. Allah onların bu sözlerini: "Doğrusu siz apaçık bir sapıklıktasınız" buyurarak reddetmiştir. Çünkü onların yaptığı bu şey, emre uyma­dan yan çizmekti. Kendilerine yönelen "harcayın" emrine verilecek cevap ya evet ya da hayır olacaktı yani ya emre uymuş ya da isyan etmiş olacaklardı. Ancak onlar böyle yapmayıp hiçbir şekilde karşı konulamayacak[56] olan Allah'ın meşîetini dillerine dolayarak infak-tan kaçınmalarına bir delil bulmaya çalıştılar; fakat bu çabalan ummadıkları şekilde kendi aleyhlerine döndü.[57]Çünkü onların yaptıkları, Allah'ın meşîetine (dilemesine) yine O'nun meşîetini ile­ri sürerek itiraz etme anlamına geliyordu. Zira Allah Teâlâ onları infakla yükümlü tutmayı dilemişti. Bu durumda onlar sanki şöyle demiş oluyorlardı: "Bizden bu talebi nasıl isteyebilir? Eğer onları doyurmayı dileseydi, doyururdu" Bu, bizzat ileri sürülen delilin kullanılışı konusunda şaşkınlığın bir ifadesidir.
Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: "Dâvud ve Süleyman da milletin koyunlarının yayıldığı bir ekin hakkında hüküm veriyorlarken, Biz onların hükmüne şahit idik, Süleyman'a bu meselenin hükmü­nü bildirmiştik; her birine hüküm ve ilim verdik[58]Süleyman'a bu meselenin hükmünü bildirmiştik" buyruğu onun verdiği hükümde isabet etmiş olduğunu gösterir; bu ifade Davud'un da hükümde isabet etmediğini îmâ eder. Ancak, müctehid hüküm verme esnasında bütün gayretini ortaya koymuş­sa, isabet etmese bile mazur ve ecir kazanmış olacağı İçin buna be­yan makamında: "Her birine hüküm ve ilim verdik" buyurmuştur. Bu konumuzla ilgili açık olmayan bir beyan şeklidir.[59] el-Hasen (el-Basrî) şöyle der: "Eğer Allah, bu iki peygamber hakkındaki bu hük­münü zikretmemiş olsaydı, bütün kadıların helak olduğunu söyle­yebilirdim. Çünkü Allah Teâlâ, birini ilmi ile Överken, Öbürünü ise içtihadından dolayı mazur görmüştür" Konu burada uzayıp gider. Bu zikredilenler maksadı ifade için yeterlidir. Başarı ancak Allah'­tandır.

Fasıl:
Sünnet de bu esas altında mütalaa edilebilir. Çünkü ulaşılan kaide ortaya koymuştur ki, Hz. Peygamber gördüğü, işit­tiği bir bâtıl karşısında susmaz, mutlaka onu açıklar ve değiştirir­di. Ancak o şeyin bâtıllığı artık sahabe tarafından iyice anlaşılmış ise, o zaman daha önce yapılmış olan beyanlara itimatla sükût ede­bilirdi. Bu mesele usûl kitaplarında zikredildiği için bu kadarı ile yetiniyoruz. [60]