Tercihin gerekmesi halinde bunun iki yolu vardır: 1) Umûmî. 2) Husûsî.
1) Umûmî tercih yolu: Bu konu usûl kitaplarında anlatılmış olmaktadır. Ancak bir nokta vardır ki üzerinde durulması ve sakı­nılması gerekmektedir. Şöyle ki: İnsanlardan birçoğu; tercih esna­sında yapılması gereken yolu tutmayıp kendilerince zayıf (mercûh) görülen mezheplerin karalanması (ta'nedilmesi) yoluna girmekte­dirler. Kaldı ki bunlar, karaladıkları o kimselerin mezheplerini ka­bul etmekte, onları muteber saymakta ve dikkate almakta, fetva konusunda onlara da dayanmanın sahih olacağını bildirmektedir­ler. Buna rağmen karalarna yoluna gitmektedirler. Böyle bir du­rum, tercih makamında bulunan kimselere yakışmaz. Tercih konu­sunda meydana gelen bu kabil şeyler daha çok dört mezhep ile on­ları takip eden Dâvud-u Zâhirî'nin mezhebi vb. arasında olmakta­dır. Burada dikkat edilmesi gereken bazı hususları zikredelim: (1)
İki şey arasında tercihte bulunmak, aslında farklı oldukları özellikte belli bir müştereklikten sonra olabilmektedir.[7]Aksi tak­dirde o, ikisinden birinin doğrudan iptali ve devre dışı bırakılması anlamına gelir. Böyle bir işleme ise "tercîh" denemez. Hal böyle olunca, bazı mezhep müntesiplerinin, diğer bir mezhebe ait görüşü karalamaları (ta'n) ve aynı (müşterek) özelliğe sahip olan iki şey­den birine yönelik eleştiride bulunmaları, tercîh yolundan çıkmak ve farklı başka bir yola sapmak olur. Bu ise ulemâya yakışmaz. Böyle bir eleştiri ve karalamayı ancak içtihada ehil olmayan, bu­nunla birlikte böyle birşeye yeltenen kimseler yapabilir. Sözü edi­len imamlar ise böyle olmaktan münezzehtirler.[8]Böyle bir tarz on­lara yakışmaz. (2)

Tercih esnasında karalamaya kalkmak, karalanılan mezhep müntesiplerinin inat damarını kabartır ve üzerinde bulundukları görüş üzerinde ısrar etmelerine sebep olur. Çünkü farklı bir görüşe inanan kimsenin dikkate alınmaması ve karalanması, üzerinde ol­duğu görüşe taassupla sarılması ve görüşünün güzelliklerim ortaya çıkarması için uğraşması sonucunu doğurur. Dolayısıyla böyle bir mecraya sokulan tercihin, zayıf da olsa karşı görüşe sarılınmasım kışkırtma yanında hiçbir faydası olmaz. Çünkü bu durumda gerçek bir tercih yapılmamıştır. (3)
Böyle bir tercih, karşı tarafı kışkırtır ve onun da benzeri bir tercihte bulunmasına yol açar. Bu durumda biz, iyilikler peşinde koşacağımız yerde, kötülüklerin peşine düşmüş oluruz.[9] Çünkü ne­fisler yaratılış itibarıyla, kendilerini savunma, inandıkları mezhebe sarılma ve onu aklama eğilimindedir. Eğer bir kimse, karşısındaki tarafından dikkate alınmazsa, o da onu dikkate almaz. Bu durum­da kendi mezhebini bu şekil üzere tercihte bulunan kimse, sanki kendi mezhebini gözardı ettirmiş olur. Zira buna sebebiyeti kendisi vermiştir. Nitekim hadiste Rasûlullah: "Şüphesiz en bü­yük günahlardan biri de, kişinin ebeveynine sövmesidir" der. Saha­be: "Ya Rasûlallah! Adam ebeveynine söver mi?" diye sorarlar. Hz. Peygamber (as.): "Evet, o birinin babasına söver; o da onun babası­na söver; o birinin anasına söver; o da onun anasına söver"[10] buyurur.
İşte bu da, ondandır. Allah Teâlâ, aslında caiz olmasına rağ­men, yasak olan birşeye götürmesi sebebiyle bazı şeyleri yasakla­mıştır.[11] Meselâ: Yüce Allah, mü'minlerden Hz. Peygamber'e 'Bizi gözet!' anlamında hitap ederlerken 'çobanımız' anlamına da çekile-bilen "râinâ" kelimesini kullanmamalarını istemiştir.[12] Bir başka âyette: "Allah'tan başka yalvardıklarına sövmeyin ki, onlar da bil­meyerek aşırı gidip Allah'a sövmesinler"[13]buyurmuştur. Benzeri daha başka Örnekler de vardır.[14] (4)

Böyle bir işlem, mezhebe bağlı kimseler arasında ilişkilerin ke­silmesine ve düşmanlığın doğmasına sebep olur. Çocuklar bu tür düşmanlık duyguları altında yetişir ve mezhebe bağlı insanların kalbinde, karşı mezhep taraftarlarına karşı bir kin ve düşmanlık duygusu yer eder. Sonunda da fırkalara bölünürler. Allah Teâlâ,böyle bir sonucu doğuracak davranışlara girmeyi yasaklamış ve şöyle buyurmuştur:
"Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılı­ğa düşenler gibi olmayın"[15]
"Dinlerini parça parça edip, gruplara ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur"[16]

Bu konu daha önce de açıklanmıştı. Böyle bir sonuca götürecek herşey yasaktır. Dolayısıyla sonuçta İslâm ümmetinin birliğini bo­zacak, ümmet arasında kin ve düşmanlığa sebebiyet verecek türde bir tercihe gitme de aynı şekilde yasak olacaktır.

Taberî, —her ne kadar senedi sahih olmasa da— şöyle bir riva­yet nakletmektedir: Hz. Ömer, ez-Zibirkân b. Bedr'i hicvetmesi se­bebiyle hapsetmiş olduğu şâir el-Hutay'a'yı serbest bırakırken ona şöyle demişti: "Şiirden sakın!" O: "Ey mü'minlerin emiri! Terkede-mem. O benim çoluk-çocuğumun geçim kaynağı, üstelik de dilimin üzerinde bir karınca; söylemeden edemem!" diye karşılık verdi. Hz. Ömer: "Aileni öv, fakat muzır medihlerden sakın!" dedi. Hutay'a:"O nasıl birşey?" diye sordu. Hz. Ömer: "Falanca oğulları, filanca­lardan hayırlıdır... şeklindeki Övgülerdir. Sen öv, fakat hiç kimse­nin diğerlerinden üstün olduğunu söyleme" dedi. Hutay'a: "Sen, —ey mü'minlerin emiri!— benden daha şairsin" diye karşılık verdi. Bu haber sened itibarıyla sahih değilse bile, mânâ bakımından doğ­rudur. Zira övgü, eğer başkalarının yerilmesi esası üzerine kuru­lursa, zararlı olur. Gözlemlerimiz bunun böyle olduğuna şahittir. (5)

Red ve tercih esnasında karalama yoluna gitmek ve karşı ta­rafı kötülemek, bazen yukarıda zikredilenler yanında mezhepte aşı­rılığa kaçmaya ve doğru yoldan sapmaya sebebiyet verebilir. Bu, tercih ve delillerin tartışılması sırasında muhalif taraflardan sadır olan birbirlerine yönelik aşırı hücumlar, yaralayıcı ifadelerden kay­naklanan kin ve düşmanlık duygularının kışkırtması ve galeyana getirmesi sonucunda ölür. el-Gazzâlî bir kitabında şöyle der:

"Cehaletin çoğu, halkın (avam) kalbine, hak ehli olacak cahil insanların taassupları yüzünden yerleşir. Bunlar karşı tarafa mey­dan okuyarak ve onlara ağır sözler ederek hakkı ortaya çıkardıkla­rını zannederler, zayıf gördükleri karşı tarafa hakaret edici ve hor-layıcı bir gözle bakarlar. Bunun sonucunda da onların içlerinde inat ve düşmanlık damarları galeyana gelir ve kalplerine bâtıl inançlar yerleşir. Ondan sonra da yumuşaklıkla yaklaşan gerçek ulemâ, onların kalplerine yerleşmiş olan bu yanlış duyguları ve düşmanlıkları sümekte başarılı olamaz. Taassup öyle güçlü bir duy­gudur ki, buna kapılan fırkalardan biri, hayatı boyunca sükût-tan sonra konuşmaya başladığı harflerin kadîm olduğuna inanmıştır. Eğer inat ve taassup yoluyla şeytanın iğvâsı ve nefse hâkimiyeti söz . konusu olmasaydı, böyle bir inanç, değil aklı başında olan bir kim­senin, cinnet getirmiş birinin dahi kalbinde yer edemezdi"

Onun dedikleri böyle. Yaşadığımız sosyal gerçeklerin tanıklık ettiği hak ve hakikat da işte budur.
"Musa'yı bütün insanlığa üstün kılana yemin ederim ki..." di­yen yahudiyi tokatlayan Ensârî hakkında gelen hadiste belirtildiği üzere, bu harekete Rasûlullah kıznnş ve: "Peygamberler arasında üstünlük bakımından bir ayırıma gitmeyin" veya: "Beni Musa'dan üstün tutmayın" buyurmuştur.[17] Oysa ki bizzat Rasû­lullah da yeri geldiğinde peygamberler arasında üstünlük­ten ve kendisinin diğer peygamberlerden üstünlüğünden söz etmiş­tir. el-Mâzirî bazı üstadlarından nakille hadisin şöyle yorumlanabi­leceğini zikretmiştir: "Allah'ın peygamberleri arasında, onlardan bir kısmını alçaltına sonucuna varacak bir mukayese yapmayınız" Hadis zaten belli bir sebep üzerine söylenmiştir. O da Ensâr'dan olan sahâbînin ("Musa'yı âlemlere üstün tutana yemin ederim ki..." diyen) yahudiyi tokatlamasıdır. Dolayısıyla Rasûlullah bu fiilden Hz. Musa'nın alçaltılmış olduğunun anlaşılacağından kork­muş olmalıdır ve bu yüzden de böyle bir sonuca götürebilecek ayırı­ma gidilmesini yasaklamıştır. Iyâz şöyle demiştir: Belki de bu sö­zünü kendinin onlara üstünlüğünü bile bile, ümmetine de bunun böyle olduğunu bildirmiş olmasına rağmen söylemiştir ki, insanlar böyle konulara dalmasınlar ve şu üstün bu üstün gibi bir mücade­leye girişmesinler. Zira bu tutum, bazen tartışma esnasında kendi­lerinden beklenmeyen sözlerin sadır olmasına, keza kızgınlık ve tartışma anında kendi makamlarına yakışmayacak duygulara ka­pılmalarına sebep olabilir. Bu durumda konu ile ilgili tartışmaya girmeyi yasaklaması, Kur'ân ile de ehl-i kitaba karşı mücadele et­meyi yasaklaması vb. gibi olur. Onun sözü böyle. Bu izah doğrudur. Dolayısıyla âlimler ve mezhep imamları arasında da aynı şekilde davranmak gerekecektir. Çünkü onlar peygamberlerin varisleridir.

Fasıl:
(Müctehidler arasında yapılacak) tercihin, herkesin tanıklık et­tiği faziletler, özellikler ve açık meziyetlerin zikri yoluyla olması halinde ise, bunda bir salanca yoktur. Hatta bu gibi durumlarda yani buna ihtiyaç duyulması halinde yapılması gerekli olan da budur. Bunun dayanağı Kur'ân'daki şu âyettir; "O peygamberler ki, biz on­lardan bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık..[18] Bu âyet, pey­gamberler arasında üstünlük bakımından ayırımın olduğunu orta­ya koymaktadır. Sonra Allah Teâlâ, bazı seçkin peygamberleri ve onların sahip oldukları meziyetleri zikretmiştir. Meselâ Dâvûd hakkında şöyle buyurmuştur: "Gerçekten biz, peygamberler- ' den kimini, kiminden üstün kıldık; Davud'a da Zebur'u verdik"[19]
Hadiste bu kabilden pek çok örnek vardır; Meselâ kendisine in­sanların en üstünü sorulduğu zaman: "En müttakîleridir" diye ce­vap vermişti. Onlar: "Biz bunu sormuyoruz" dediklerinde de: "Yu­suf; Allah'ın dostunun oğlu, Allah'ın peygamberinin oğlu, Allah'ın peygamberinin oğlu, Allah'ın peygamberi" demiş. "Sana bunu da sormuyoruz" dediklerinde: "Bana Arap ulusundan mı soruyorsu­nuz. Onların cahiliye döneminde hayırlı olanları, eğer dinde üstün anlayışa ulaşmışlarsa İslâm döneminin de hayırlılarıdır" buyur-du.[20]

Rasûlullah şöyle buyurdu: "Mûsâ, İsrailoğullarından bir mecliste iken kendisine bir adam geldi ve: 'Senden daha bilgili birini tanıyor musun?'diye sordu. Mûsâ: 'Hayır!' dedi. Bunun üze­rine Allah Teâlâ kendisine vahyetti ve: 'Evet var, kulumuz Hızır' buyurdu" Bir başa rivayet de şöyledir: "Mûsâ, İsrailoğulları ara­sında hitabede bulunuyordu. Kendisine: 'Kim daha bilgindir?' di­ye soruldu. 'Ben!' diye karşılık verdi. Bunun üzerine Allah Teâlâ kendisini uyardı. Zira ilmini Allah Teâlâ'ya nisbet etmemişti. Al­lah ona: 'Evet, iki denizin buluştuğu yerde benim bir kulum var, o senden daha bilgindir...' buyurdu"
Müslümanlardan biri ile yahudilerden biri ağız kavgasına tu­tuştular ve müslüman: "Muhammed'i bütün âlemlere üstün kılana yemin ederim ki..." dedi. Yahudi de "Musa'yı bütün âlemlere üstün kılana yemin ederim ki..." dedi. (Bunun üzerine müslüman yahudi-nin yüzüne bir tokat vurdu. Yahudi Rasûlullah'a gitti ve durumu ona bildirdi.) Rasûlullah şöyle buyurdu: "Beni Musa'ya üstün tutmayınız. Çünkü bütün insanlar bayılıp düşecek ve ilk ayılan ben olacağım. Bir de bakacağım ki Mûsâ, Arş'ın bir tarafını tutmuş. Bilmiyorum; o da bayılıp düşüp de ayılanlardan mı, yoksa Allah'ın müstesna kıldığı insanlardan mı?"[21] Bir başka rivayette de şöyle buyurmuştur; "Peygamberler arasında (üstünlük bakımından) bir ayırıma gitmeyiniz. Çünkü sura üflenir..." Hadis devam ediyor.
Bu, delile müstenid ol(may)an bir ayırımı reddetmektedir ve aynı zamanda tercihi gerektiren bir durumun olması halinde üs­tün tutmanın doğru olacağına da delil olmaktadır. Yine Rasûlullah Şöyle buyurmuştur: "Erkeklerden çok kişi kemale ermiştir. Kadınlardan ise sadece Firavundun karısı Âsiye ile Imrân'ın kızı Meryem kemâle ulaşmışlardır. Âişe'nin diğer kadınlara üstünlüğü ise, tiridin[22] diğer yemeklere olan üstünlüğü gibidir[23]
Kendisine "Yâ hayra'l-beriyye! (yani ey yeryüzünün en hayırlı­sı!)" diye çağıran kimseye: "O İbrahim'dir" buyurmuştur.[24]
Bir başka hadislerinde de: "Ben Adem oğullarının efendisiyim buyurmuştur.[25] Kendisinin diğer insanlardan daha üstün olduğunu belirten benzeri daha başka deliller de vardır. Burada konumuz iki hadis arasında tearuzun bulunduğundan bahsetmek değildir. Bi­zim üzerinde durmak istediğimiz husus, üstünlük bakımından bir ayırıma gitmenin doğru ve tercihte bulunmanın caiz olabileceği so­nucuna ulaşmaktır. Bu da her iki hadiste de sabittir.[26] Yine Rasûlullah şöyle buyurmuştur:
"Nesillerin en hayırlısı, içerisinde bulunduğum nesildir. Sonra onları takip edenler, sonra onları takip edenler.[27]

(İbn) Ömer şöyle demiştir: "Biz Rasûlullah zamanında ashabı üstünlüklerine göre derecelendirir; önce Ebû Bekir'i, sonra Ömer'i, sonra da Osman'ı daha üstün görürdük"

Hz. Osman, (Kur'ân'ın yazılması için) Kureyş'ten oluşturduğu üç kişilik heyete —ki bunlar Abdullah b. ez-Zübeyr, Saîd b. el-Âs ve Abdurrahman b. el-Hâris b. Hişâm idi— şöyle demişti: "Siz ve Zeyd b. Sabit, Kur'ân'dan birşey hakkında görüş ayrılığına düşerseniz, onu Kureyş dili üzere yazın; çünkü Kur'ân onların diliyle inmiştir" Onlar da Öyle yapmışlardı.
Rasûlullah şöyle buyurmuştur: "Ensar yurtlarından (evlerinden) en hayırlısı Neccâr oğulları, sonra Abdu'l-Eşhel oğulla­rı, sonra Haris b. el-Hazrec oğullan, sonra Sâide oğulları yurdudur ve Ensâr'ın yurtlarının her birinde hayır vardır"[28]
Bir başka hadislerinde de şöyle buyurmuştur: "Ümmetim içe­risinde ümmetime karşı en merhametli olanı, Ebû Bekir'dir; Allah yolunda en şiddetli olanı, Ömer'dir; haya bakımından onların en doğruları, Osman'dır; helâl ve haramı en iyi bilenleri Muâz b. Ce-bel'dir; en. İyi ferâiz bilenleri, Zeyd b. Sâbit'tir; en iyi okuyanları Übeyy b. Ka'b'dır. Her ümmetin bir emini olur; bu ümmetin emîni de Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh'tır'[29]
Abdurrahman b. Yezîd anlatır: "Biz, Huzeyfe'ye: 'Hal ve gidi­şat, hidayet bakımından Rasûlullah'ayakın olan kimdir? Öğrenelim de ondan (bu meziyetlerini) alalım" diye sorduk. O: "Rasûlullah'a hal ve gidişat, hidayet ve tavır bakımından İbn Ümm Abd'dan[30] daha yakın birini tanımıyorum" diye cevap verdi.

Muâz'a ölüm vakti gelince ona: "Ey Ebû Abdurrahman! Bize vasiyette bulun!" dediler. O: "Beni oturtun!" dedi ve devam etti: "İ-lim ve iman yerlerindedir; kim onları ararsa bulur" Bu sözünü üç defa tekrarladı. "İlmi dört kimse yanında arayın: Üveymir Ebû'd-Derdâ, Selmân el-Fârisî, Abdullah b. Mesûd ve Abdullah b. Selâm"
Rasûlullah şöyle buyurmuştur: "Benden sonra iki kişi­ye: Ebû Bekir ve Ömer'e uyun[31]                                               

Dînî bir ihtiyaçtan dolayı tercih ve üstün tutmayı ifade eden deliller pek çoktur. Ancak hepsi de, överken diğerlerini küçültme gibi bir anlam taşımamaktadır. Durum böyle olunca bu, geçerli bir kıstas ve uyulması gereken kesin bir hüküm olur ve bunun ötesine geçilerek, kırıcı, aşağılayıcı mahiyette bir tercih yoluna gidilemez. Nitekim seîef-i sâlihin yaptığı da bu olmuştur.

Fasıl:
Bu konuda gaflet ya da gaflet görünümü o kadar ileridedir ki, bu, ilim ehlinden önde gelen bazı kimseleri, tercihi açık ya da imalı bir şekilde karşı taran karalama şeklinde yapmayı âdet edinir bir hale sokmuştur. Onlar maalesef divanlarını bu şekilde oluşturmuş­lar, kağıtlanrn bu yolla karalamışlardır.   Hatta öyle ki bunlar, Fıkılı Usûlü alanında tasnif edilmiş terâcim kitaplarından bir tür ya da öyle birşey bile olmuştur ve bunlarda kısmen temas ettiğimiz şeyler yer almaktadır. Dahası iş, sahabe ve onları takip eden nesil­lerden oluşan selef-i sâlihe kadar uzanmaktadır. Bazı sahâbîlerin üstünlüğü hakkında yazılmış birtakım eserler gördüm. Bunlar di­ğerlerinin karalanarak yükseltilmesi, karalamak için ileri sürülen şeylerin yükseltilmeye çalışılan kimsede bulunmadığı iddiası gibi bir mecraya kaymıştır. Bu gibiler vadiye inmiş ve suyun kaynağını kapatmışlardır. Bu tutum peygamberler arasında da sergilenir ol­muş ve iş, cahil bir topluluğun bu doğrultuda nazım ve nesir eserler yazmasına kadar gitmiştir. Bunlar yazdıklarında Hz. Muham-med'i övüyöruz, onu yüceltiyoruz derken diğer peygam­berler hakkında aşağılayıcı sözler etmişlerdir. Üstelik bunları da, yanlış bir şekilde anladıkları nakillere dayandırmışlardır. Doğrusu bu, hak ve hakikatin dışına çıkmaktır. Rasûluîlah' "Peygamberler arasında üstünlük bakımından bir ayırıma gitme­yin"[32] buyurmasının sebebini ve âlimlerin bu konudaki yorumlarını daha önce görmüştük. Bu itibarla böyle netameli konulara girmek­ten sakınmalı ve bu gibi yerlerden sırât-ı müstakime çıkmaya bak­malıdır.
2) Husûsî tercih yolu: Bu konu hakkında ayrı bir mesele aça­lım: [33]