Bu şartlar, namaz kılan şahsın dışında olan şartlardır:
1- Cuma kılınan yerin şehir olması :

Zahirü'r- rivâyede Şehir : KendisindeMüftî (= fetva veren), kadı (*= hâkim — hüküm veren) bulunup, hadlerin ikame edildiği (= verilen cezaların yerine getirildiği) ve binalarının da Mina bina­ları kadar olduğu yerdir. Fetâvâyi Kâdîhân'da da böyledir. Hulâsa'-da ise : İtimat bu kavü üzeredir.» denilmiştir. Tatarhâniyye'de de böyledir.

Hadleri ikamenin = verilen cezalan infaz etmenin) mana­sı :Bunu yapmaya gücün yetmesi, yetki ve seîahiyet bulunmasıdır. Gryâsiyye'de de böyledir.

Cum'a namazı, .şehirde caiz olduğu gibi, finâ-i mısr'da da a: izdir.

Finâ-i mısr : Şehrin mühim işlerini yürütmek için hazırlanmış, şehre bitişik yer, meydan, demektir.

Bir kimsenin, ikamet ettiği  oturup durduğu) yer ile şe­hir arasında, ekin tarlaları veya hayvan otlakları gibi aralıklar bulu­nursa, bu durumda olan kimselere, cum'a namazı farz olmaz. Buhâ-ra'da Kal' denilen mevki böyledir.

Bu gibi yerlerde bulunanlara -^ezan sesini işitmekte olsalar bi­le cum'a namazı farz değildir,

Bftr ok atımı mesafe, bir veya birkaç mil mesafe bir şey değil­dir, Mâfâsa'da da böyledir.

Bu kavli, Fakih Ebû Ca'fer, Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf (R.A.) 'tan  rivayet etmiştir. Şerosül - Eimme    Halvânî'nin ihtiyarı da budur. Fetâvâyi Kâdîhân'da da böyledir.

Cum'a günü şehre gidip, orada kalmaya niyyet eden köy­lülerin de cum'a namazım kılmaları lazımdır. Çünkü, o kimse, o gün şehir halkından birisi gibi olmuştur.

Fakat, bu kimse, o gün şehirden çıkmak niyyetinde olursa, cum'a vaktinden önce de çıksa, sonra da çıksa, o kimsenin cum'a namazı kılması lazım gelmez.

Ancak, bu kimse, buna rağmen cum'a namazım kılarsa, sevap . kazanır, Fetâvâyi Kâdîhân'da, Tecnfe'de ve Muhıyt'te de böyledir.

Üzerlerine cum'a farz olmayan köylüler ve bâdiyeliler, cum'a günü öğle namazını, ezan okuyup, kamet getirerek, cemaatle kılarlar.

Misafir (= yolca) olanlar ise, cum'a günü öğle namazlarını şe­hirde tek tek kılarlar.

Şehirde —mukim— oldukları halde, cum'a namazını kılmamış bulunanlar da, öğle namazlarını tek tek kılarlar.

Hapiste olanlar ve hastalar da, cum'a günü öğle namazım ce­maatle kılamazlar. Şayet kılarlarsa mekruh olur. Fetâvâyi Kâdîhân'­da da böyledir.

Halife veya Hicaz Emîri'nin, hacc mevsiminde, Mina'da cum'a kıldırmaları caiz olur. Ancak, Hacc Emîri'nin burada, cum'a kılması Cai/ olmaz. Hacc Emiri'nin mukîm veya misafir olması da müsavidir. Ancak, Hacc Emîri, cuma hususunda, Irak Emîrindön veya Mekke Emîrinden izin almış bulunuyorsa, bu durumda cum'a kıldırması caiz olur. «Hacc Emiri mukim ise caiz olur.» diyenler ol­duğu gibi «Misafir ise —asla— caiz olmaz.» diyenler de olmuştur. Sahih olan ise, önceki görüştür. Bedâî'de de böyledir.

Hacc mevsiminin dışında ise bu   caiz olmaz._ Serahsî'nin Muhıyt'inde de böyledir.

Arafat'ta cum'a namazı kılınmaz.'Bu hususta ittifak vardır. Kâ-ff.de de böyledir.

Bir şehirde, bir çok yerde cum'a namazı kılınabilir. Bu, İmâm-ı A'zam (R.AJ ve İmâm Muhammed (R.A.) 'in kavlidir. Bu ka­vil, esahhtır. İmâm Serahsî: «Gerçekten sahih olan kavli budur.» de­miştir. İmâm-ı A'zam (R.A.)'m yolu da budur. Bizim ihtiyarımız da budur. Balırü'r - Râık'ta da böyledir.

Cum'a günü, şiddetli yağmur yağması halinde, insanlar, cum'aya gidip gitmeme hususunda, bir genişlik ve serbestlik için­dedirler.

Her hangi bir yerde, cuma'nm caiz olup olmadığı hususunda bir tjereddüt meydana gelirse, (bulunulan yerin şehir olup olmadığı hakkında veya başka bir durumda) mukim olan, cum'a ehlinin, cum'a namazından sonra, öğle namazı niyyeti ile dört rek'at namaz kılmaları münasip olur. Bir kimse, böyle yapmakla, —eğer cum'a yerini bulmamış olursa—, kesin olarak vaktin farzı uhtesinden düş­müş olur. Kâfî'de de, Muhıyt'te de böyledir.

Kılınan bu dört rek'at namaza nasıl niyyet edileceği, husu­sunda görüş aynîığı vardır. «Bu namazı kılan kimse, üzerinde olan son öğle namazı kılan, kimse, üzerinde olan son öğle namazı niyyeti ile kılar.» denilmiştir. En güzeli budur. îhtiya'ta uygun olan ise : «Niyyet ettim, vaktine erişip de —henüz— kılmadığım son öğle na­mazına» demektir. Gımye'de de böyledir,

Fetâvâyi Âhu'da : «Cum'a namazından sonra kılınan dört rek'atıte, bizim memleketimizde uygun olan, dört rek'atin hepsinde de Fatiha ve zamm-ı sûre okumaktır, denilmiştir. Tatarhâniyye'de
2- Cum'amn edasının şartlarından bM de sultandır.
Cum'a namazını, ister âdil olsun, ister zâlim bulunsun, hü­kümdar f — veUyyü'1-emr) küdırır. Nisâb'dan naklen Tatarhânlyye'-de de böyledir.

Cum'a namazını, veliyyü'l-emr'in emrettiği, em'r, kadı veya hatipler de kıldırabilir. Aynî'nin Hidâye Şerhi'rade de böyledir.

Sultanın veya vekilinin emri ve izni olmadan, cum'ayı kıl­dırmak caiz olmaz. Serahsî'nin Muhıyt'inde de böyledir.

Cum'a günü, bir kimsenin, imâm hazır iken, ondan izin al­madan hutbe okuması caiz olmaz. Ancak, imâm izin verirse, o kim­senin hutbe okuması caiz olur. Fetâvâyi Kâdîhân'da da böyledir.

Emir hasta olursa, emniyet işleri ile görevli kimsenin, on­dan izin almadan cum'a namazını kıldırması caiz olmaz; bu izni al­mışsa caiz olur.  Câmhı'l - Cevânû'den naklen   Tatarhâniyye'de de böyledir.

Bir beldeye kadı olarak tayin edilmiş bulunan kölenin, cum'a namazı kıldırması caizdir. Hulâsa'da da böyledir.

İdaresi altındaki insanları, emirler gibi idare etmekte olan ve huyca da emirlere benziyen ve devlet başkanından berat alma­mış .bulunan bir mütegalibenin arkasında, cum'a namazı kılmak caiz olmaz.

Bir kadın devlet başkanı olduğu zaman, onun emri ile cum'a namazı kıldırmak caiz olur. Fakat, kendisi cum'a namazı k.ıl-dıramaz. FethU'l - Kadîr'de de böyledir.
Zamanımızda [8] tam yetkisi bulunmayan, buna izinli ol­dukları, beratlarında veya ahidlerinde yazılı olmayan valiler ve em­niyet amirleri, cum'a namazını kıldıramazlar. Ancak, bu izne sahip oldukları zaman küdırabilirler. Giyâsiyye'de de böyledir.

Bir şehrin valisi Ölürse, cenaze namazını yakîni kıldırır. Fakat, cenaze namazını emniyet amiri veya kadı kıldınrsa, bu da caiz olur. Şayet, bunlardan hiç biri orada hazır bulunmazsa, insan­ların seçtiği birisinin bu cenaze namazını kıldırması da caizdir. Sirâciyye'de de böyledir.

Cuma kıldırmaya izni bulunan bir imâm olmadığı zaman, cemaatin üzerinde görüş birliği ettiği bir kimsenin imâm olup, cuma namazını kıldırması sahih olur. Tehzîb'de de böyledir.

Bir devlet başkanı vefat ettiği zaman, onun tâyin etmiş olduğu valilerin ve  müslüman'arın işlerini yürüten — âmirlerin, azledilmedilderi müddetçe, cum'a namazı kıldırmaları caizdir. Se-rahsl nin Muhıyt'inde de böyledir.

Emrin, hutbe okumak için yerdiği izin, cum'a kıldırmak için de geçerli bir izindir. Cum'ayı kıldırmak için verdiği izin ise, hutbe okumak için de geçerlidir. Hatta, emîr bir kimseye: «Hutbe oku, fakat namazı kıldırma.» demiş olsa bile, bu emirle, yine de na­maz kıldırması caiz olur. Zahidi'de de böyledir.

Bir çocuk veya bir nasrânî (=hıristiyan), bir şehre vali tayin edilmiş olsa, daha sonra da, çocuk bulûğa erişse veya hıristi-yan müslüman olsa, yeniden izin almayınca, cum'a kıldiramazlar. Ancak, devlet başkanı onlara: «Büüûğa erince veya müslüman olun­ca hutbe okuyun.» demişse, bunlar cum'a kıldırabilirîer. Tehzib'de de böyledir.

Bir hükümdar, yolculuğa çıktığı zaman, köylerde insanları toplayıp, cum'a namazı kıldıramaz. Fakat, hükümdar kendi şehirle­rinden bir şehre varırsa,— misafir olduğu halde — kıldırdığı Cum'a namazı caiz olur. Çünkü, kendisinin emri ile, başka birinin cum'a kıldırması caiz olunca, kendisinin kıldırması —_elbette — daha evlâ olur.

Bir şehrin imâmı, başka bir şehre tayin edilse, o şehrin in­sanları bu imânını kendilerine düşman olması sebebi ile veya buna benzer bir halden dolayı şehirden kaçsalar; sonra da geri toplan­mak isteseler, bu durumda onlar, imâmı tayın etme yetkisinde olan idareciden    (devlet  başkanından)   izin   almadıkça   toplanmazlar. Faldh Ebû Ca'fer: «Bu hüküm, o imâmın, insanlar herhangi bir — meşru' — sebeple men ettiği ve o yerin şehiiüikten çıkmasını uygun görüp, istediği zaman   — geçerli — olur. Fakat, imâm, inadından dolayı veya o insanlara zarar vermek maksadı ile men ediyorsa, bu durumda o insanlar, toplanırlar ve bir imâmın arkasında cum'a na­mazlarını da kılarlar. Zahiriyye'de de böyledir.

Azledilen bir imâm, azil yazısı gelene kadar veya önüne ikinci bâr emirin geçmesine kadar, cemaate cum'a namazı kıldıra-bilir.

Azil yazısı geldikten veya yerine diğer bir emirin geldiğini bil­dikten sonra, cum'a namazı kıldırmış olsa, bu namaz batıl olur. Fe-tâvâyi Kâdîhân'da da böyledir.

Cum'a imâmı namaza başladıktan sonra, yeni bir vali gel­miş olsa, bu imâm devam edip namazını tamamlar. Hıuâsa'da da böyledir.

Küffârm idaresi altında bulunan bir memlekette, rhüslü-manlarm cum'a namazı kılmaları caizdir.

Buradaki müsîümanlarm rızası ile, bir hakim de hüküm vere bilir.
Fakat, böyle bir beldede yaşayan müslüman] arın, kendilerine, müslüman bir vali aramaları lazımdır. Mi'râcü'd - Dirâ'ye'de de böyledir.
3- Cum'anın edasının şartlarından: birisi de öğle vaktinin girmiş olmasıdır :

İmâm-ı Azam (RA.)'a göre, cum'a namazı.kılınırken, teşeh­hüt miktarı oturacak kadar bir vakit geçtikten sonra, öğlenin vakti çıkmış olsa, cum'a namazı fesada gider.

Bu durumda, iki namazın arasında bulunan ayrılık ve farklılık­tan dolayı da, cunı'anm üzerine, öğle namazı bina edilemez. Teb-yîn'de de böyledir.

İmâma uyan bir kimse, cum'a namazında uyuduğu zaman, vakit çıkacak olsa, bu muktedî'nin cum'ası fesada gider. Fakat, vakit çıkmadan, imâmın namazı bitmiş olsa ve muktedî bu sırada uyan-sa, cum'a namazını tamamlar. Muhıyt'teıde böyledir.
4- Cum'aınn edasının şartlarından birisi de namazdan önce hutbe okumaktır.
0 Cum'a namazı hutbesiz kılınsa veya vakit girmeden Önce, hutbe okunmuş olsa, caiz olmaz. Kâfî'de de böyledir.

Hutbenin farzları ve sünne-Çleri vardır.

Hutbenin ilki fara vardır :
1- Vakit.
2- Afllahû Teâlâyı zikretmek. [9]