Eğer, insanın yaratılış özelliklerine benzer bazı vasıfların bulunduğu delil ile sabit olursa, bunların hükmü de aynen bir Öncekilerin hükmü gibi olur.

Yaratılış Özellikleri iki türlüdür:

(a) Daha önce geçen kısımda olduğu gibi müşâhade edilebilen, duyularla hissedilebilen türden olur.
(b) Hakkında bir delil bulunmadıkça gizli olur. Mesela aceleciliği ele alalım. Kur'ân'ın "İnsan aceleci olarak yaratılmıştır"[8] şeklindeki zahir ifadesine göre, bu insanın yaratılış özelliklerinden biri olmakta­dır. Sahih'te de şöyle buyrulur: "Şeytan, Âdem'in (ne olduğunu anla­mak için etrafında dolaştı ve onun) içinin kof olduğunu görünce bildi ki, o kendine mâlik olamayacak bir şekilde yaratılmıştır"[9]Şecaat ve korkaklığın insanın bir tabiatı olduğu[10] kalplerin, kendisine iyilik ya­pan kimselere sevgi, kötülük yapanlara da kin duymaya meyyal ola­rak yaratıldığı[11] hadis olarak rivayet edilmiştir. Bu türden daha başka örnekler de vardır. İnsanın tabiatından olan özellikler arasında Öfke hali de zikredilmiştir. Halbuki Öfke, zâhidlere göre helak edici şeyler­den biridir. Yine hadiste: "Hıyanet ve yalan hariç her huy, mü'minin yaratılış özelliği olabilir"[12] denilmiştir.

Hal böyle olunca, açıkça insana yönelik talepleri üç kısımda de­ğerlendirmek gerekecektir:
a) Kesinlikle insanın kesbi (kudreti) dahilinde bulunma­yan talepler:Bu tür talepler çok azdır. Meseâ, "Müslüman olmadık-[iıoı ça sakın ölmeyin" [13] âyeti gibi. Bu kısmın hükmü; asıl talebin, zahirde ' istenilen şeyle ilgili bulunan bir hususa yönelik olmasıdır.

b) Kesinlikle kulun kesbi (kudreti) dahilinde bulunan ta­lepler: Bunlar, kesb dahilinde bulunan ve kendileriyle yükümlü tutu­lan fiillerin büyük çoğunluğunu teşkil ederler. Bu tür fiillere yönelik talepler hakikat anlamındadırlar ve ister kendilerinde bulunan özel­liklerden dolayı istenmiş olsunlar, ister başka bir şey sebebiyle talep edilmiş olsunlar, neticede fark yoktur ve bunlarlayükümlü tutmak sa­hihtir; bunların istenildiği şekilde yerine getirilmesi gerekir.

c) Hangi kısımdan olduğu konusunda durumu açıklık ka­zanmayanlar: Sevgi, kin vb. gibi. Araştırıcının bunların hakikatini incelemesi ve üzerinde düşünmesi gerekmektedir. Bu inceleme so­nunda, yukarıdaki iki kısımdan hangisine girdiği neticesine ulaşırsa, ona o kısmın hükmünü verir. Sevgi, kin, korkaklık, cesaret, öfke, korku vb. gibi konularda ilk akla gelen, bunların zorunlu olarak insan ta­biatında mevcut bulunduklarıdır. Bu da:

(a) Ya. aslî yaratılış sebebiyle olmuştur. O zaman bunlara yöne­lik talep, bizzat kendilerine değil de bunlarla ilgili olan şeyle­re yönelik olacaktır. Çünkü, mutlaka insanın yaratılıştan olan özelliklerinden kaynaklanan, onlara tâbi durumda olan kesbî (iradî) fiilleri bulunur. Talep işte bu fiillerle ilgili olur; bu fiillerin kaynaklandığı yaratılışla ilgili Özelliklere yönelik olmaz. Nitekim kudret ve acziyet de talep altına girmez.
(b) Yahut da bunların (sevgi, kin gibi), başka motifleri olur ve bunlar onlardan dolayı harekete geçer. Bu da (talep edilen şeyin dışında) başka fiillerin bulunmasını gerektirir. Eğer bu durumda onları harekete geçiren motif, varlık bakımın­dan öncelik arzeden ve kulun kesbi dahilinde olan bir şey ise, talep işte bu motife yönelik olur. Meselâ, "Hediyeleşin ki se-vişesiniz"[14] hadisinde olduğu gibi. Bu durumda, "Üzerinize nimetlerini bolca verdiği için Allah'ı seviniz"[15] hadisindeki gibi taleplerden maksat, kulun Allah'ın kendi üzerindeki ni­metlerinin çokluğunu, ona yaptığı iyiliklerin sayısızlığını düşünmesini sağlamaktır.
Şehvetin yasaklanması da, helâl olmayan şeylere iten bakmak vb. gibi motiflere yönelik olur; bizzat şehvetin kendisi yasaklanmış ol­maz. Eğer bu gibi duyguları harekete geçiren motif, kulun kesbi dahi­linde bulunmuyorsa, o takdirde bunlarla ilgili gelen talep, bunların neticelerine yönelik olur.[16]Meselâ, bakmanın cinsî ilişki şehvetini kö­rüklediği gibi, öfke de intikam şehvetini harekete geçirir. (Bu durum­da "Kızma!" demek öfkenin sebebiyet vereceği şeyleri yapma demek [ili]    olur.)

Fasıl:
İşte bu bakış açısından hareketle, kibir, hased, dünya ve makam sevgisi ve bunlardan kaynaklanan dil âfetlerini; Gazzâlî'nin "Helak Edici Şeyler" bahsinde zikrettiği diğer şeyler gibi, içte bulunan özellik­lerin tamamını ya da büyük bir kısmını gerçek anlamda anlamak mümkün olacaktır. Pek çok hadis de buna delâlet etmektedir. İlim, te­fekkür, düşünce, yakın mertebesi, sevgi, korku, recâ (ümitvarlık) ve benzeri bir amel neticesinde[17] ortaya çıkan ve övgüye değer bulunan nitelikler de aynı şekilde bu yolla doğru bir biçimde kavranacaktır. Kalbî olan fiillerin var edilmesi ya da yok edilmesi insanın kudreti dahilinde değildir. Meselâ ilmi (bilgi) örnek alalım: İlim sahibi olmak her ne kadar istenmekte ise de, onun elde edilmesi asla kulun kudreti dahilinde değildir. Çünkü, öğrenmek isteyen kimse, öğ­renmek istediği şeye yöneldiği zaman, eğer o şey zorunlu olan şeyler­den ise,[18] zaten o (bilgi) mevcuttur ve ondan soyutlanmak mümkün değildir. Eğer öğrenilmek istenen şey, zorunlu olan şeylerden değilse, bu kez onun elde edilmesi için mutlaka bir ön düşüncede bulunulması gerekecektir. Mtikteseb olan[19] da işte budur; bizzat ilmin kendisi değildir. Çünkü ön düşünceden sonra ilim zorunlu olarak bulunur. Çünkü netice, mukaddimelerin ayrılmaz sonucudur.[20] Burada mükte­sep olan, o şeyin üzerine düşünmek için yönelinmesidir ve mükelleften istenilen sadece budur. Düşünce sonrasında doğan ilme gelince, is­ter onun da, tahkik erbabının görüşlerinde olduğu gibi, diğer sebepler neticesinde doğan müsebbepler gibi Allah'ın yaratması olduğunu ka­bul edelim, ister etmeyelim netice farketmez herkes onun bizzat kesb dâhiline girmediği ve bir kere var olduğu zaman onun izalesinin bir daha mümkün olmadığı konusunda görüş birliği içerisindedirler. Batınî özellik arzeden diğer sıfatların da, üzerlerinde iyice düşündü­ğümüzde aynı şekilde olduklarını göreceğiz. Bunların durumları bu şekilde olunca, bizzat kendilerine yönelik tekliflerde bulunulması mümkün olmayacaktır. Buna rağmen zahiren bunlara yönelik talep­lerle karşılaşırsak, bu taleplerin bu vasıfların önünde, sonunda ya da bitişiğinde bulunan durumlara yönelik olduğunu anlamamız gereke­cektir. Allah en iyisini bilir. [21]