4-) Tevâfuk:

İki sayı, birbiri ile kalansız olarak bölünemediği hâlde, bu sa­yılardan her biri, üçüncü bir sayı ile kalansız olarak bolünebiliyor-sa; bu iki sayı arasında tevâfuk var demektir.

Bu iki sayıyı bölen üçüncü sayıya ortak bölen ( = kâsım-ı müşte­rek) denir.

Bu iki sayıdan her birinin bu ortak bölene bölünmesi ile elde edilen sayılara yani bölümlere, o sayıların vefk'i denir. Vefk, krf işa­reti ile gösterilir.
Meselâ: 15 sayısı ile 10 sayısı arasında tevâfuk vardır. Çünkü, bu sayıların her ikisi de 5 sayısına kalansız olarak bölünebilir. 15 10
00                                  00
Bu durumda, 3 sayısı 15'in, 2 sayısı ise 10'un vefkı olmuş olur.
Bu iki sayı arasında muvafakat bi'1-hums ( = beşte bir ile mu­vafakat) vardır. Çünkü, 15'in 1/5 (= humsu) 3; 10'un humsu (i/5'i) ise, 2'dir.
Keza, 100 sayısı ile 40 sayısı arasında da tevâfuk vardır. Çün­kü, ortak bölenleri (= kâsım-ı- müşterekleri) 20-'dif. Buna göre, ara­larında yirmi cüzde bir muvafakat vardır. Buna, (= Muvafakat bi'-cüzin min işrîn) denir.
Bu durumda 100 sayısının vefki 5; 40 sayısının vefkı ise .2 ol­muş olur.

Fetâuâyi Hindiyye
Kısaca, iki sayının ortak böleni (= kâsım-ı müştereki) 3 ise, ara­larında Muvâkat bi's-sülüs; 4 ise, muvafakat bi'r-rubu'; 5 ise, muvafakat bi'l-humus (1:5 ile muvafakat); 6 ise, muvafakat bi's-südüs 7 ise, muvafakat bi's-subu'; (= 1/7 ile muvafakat); 8 ise, muvafakat bi's-sümün; 9 ise, muvafa­kat bi't-tüsu'; 10 ise, muvafakat bi'l-uşur; 11 ise, muvafakat bicüz'in min ihda aşer; 12 ise, muvafakat bicüz'in min isnâ aşer bulunmuş olur.
Muvâfikın cüz'ünü bulmak için, ortak bölen payda yapılıp, 1 (= bir) sayısı ona payda verilir. Bulunan bu kesir tevâfukun cüz'-üdür. Yukarıda zikreylediğimiz gibi, beşe, bir nisbet edilince, beşte bir ( = 1/5) olur. Böylece, bu iki sayının aralarındaki muvafakat beşte bir iledir.
İki sayıyı ifna eden (= kalansız olarak bölen) sayı, ondan yu­karı ise, 36 ile 54 gibi bunların arasındaki muvafık da sayısıdır.
22 ve 33 adedlerini de 11 adedi ifna eder. (- kalansız olarak böler.)
30 ile 45 adetlerini de 15 adedi ifna eder. (= kalansız olarak böler.) Eğer ifna edici (= kalansız olarak bölen) sayı, tek sayılı ise onun sahih bir cüzü olmaz. Yani her hangi adedin çarpımından te­rekküp eylemez. 11 adedi gibi.. Onu, hiç bir şeyle sahih itibar eyle­mek mümkün değildir. Eğer ifna edici adet çiftse, (18 adedi gibi...) bu zikreylediğimiz gibidir.
Müşterek (= ortak) bölen iki veya daha fazla parçadan mürek­kep (15 gibi...) ve iki cüz'ü de sahih ise (5 ile 3 gibi...) buna mürek­kep diye isim verilir. Çünkü, bu sayılar, bir adedin, diğer adade çar­pımından mürekkeptir. (15 = 5x3 olduğu gibi...) İstersen, önce on beşin cüzüne ve on sekizin cüz'üne, muvafık bis'selâse dersin. Zira 15 de, üçe taksimi kabul eder; 18 de kabul eder, Emsâliside ( = ben­zerleri de) buna kıyâs edilir. [85]


Eser: Fetvayı Hindiye

  • Yeni Ekle
Yorumlar (0)

Fetvayı Hindiye

 

Son eklenen ruyalar

Sitemizde yer alan soruların cevapları özenle islami eserlerden seçilerek yazılmaktadır.
..