8- MÜKÂTEBÎN ACZİ VE ÖLÜMÜ, EFENDİNİN ÖLÜMÜ, KÖLENİN EFENDİSİNE VEYA EFENDİNİN KÖLESİNE KARŞI SUÇ İŞ
Bir mükâtep, kitabet bedelinden ödemesi gereken, aylık taksidi-ni ödemekten âciz kalırsa; hâkim, onun hâline bakar: Eğer onun, alacağı veya malı varsa onu alır. Ve ona iki-üç gün mühlet verir; acele etmez. Bu üç gün müddet özrünü tamamlasın için verilir. Hâkim daha fazla mühlet vermez.
Onun durumunda bir değişiklik olmaz ve efendisi de aczini talep ederse, kitabet feshedilir.
İmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe (R.A.) ve İmâm Muhammed (R.A.)'e göre, bu böyledir.
Şayet, bir mükâtep aylıklarını ödeyemezse; onun rızâsı ile, efendisi kitabesini reddeder (= kaldırır). Eğer köle razı olmazsa, bu kitabetin feshi için, hâkimin hükmü gerekir. Kâfî'de de böyledir.
İkâle yoluyla da kitabet feshedilebilir.
Efendisi razı olmasa bile, köle: "Kitabeti fesh ettim veya kırdım, kestim." derse kitabet feshedilir. Bu durum kitabetin sahih veya fâsid olması fark etmez.
Efendi, kölenin rızâsı olmadan, kitabeti feshe yetkili değildir.
Efendinin ölümü sebebiyle kitabet fesh olur mu?
Efendinin ölümü sebebiyle, bi'1-ittifak kitabet fesh olmaz. Çünkü köle kazanır ve kitabet bedelini onun vârislerine verir ve azâd edilmiş olur.
Eğer kölenin elinde bir kazancı yoksa, kazanıp öder ve azâd olunur.
Şayet tamamen âciz kalırsa, köleliğe avdet eder. .
Efendisi sağ iken ölmesi hâlinde nasılsa, öldükten sonra da öyledir.
O takdirde erkek, vârislerin velâsı olur. Âciz kalıp, tekrar köle olur ve sonra da vârisler yine kitabete bağlarsa, bu defa borcunu ödeyince azâd olunur. Velâsı ise, vârislerin hissesi nisbetindedir.
Mükâtep kendisi ölürse; duruma bakılır: Eğer köle ödemişse, kitabet bozulmaz; ödememişse bi'1-ittifak kitabet bozulur.
Bir kölenin efendisinin mürted olmasıyla, kitabet bozulmaz.
Şöyle ki: Bir müslüman, kölesini mükâtep ettikten sonra, bu kölenin efendisi irtihad eylese kitabet bâtıl olmaz. Hakikaten öldüğünde böyle olduğu gibi, hükmen ölmüş sayılmış olsa da böyledir. Bedâi"de de böyledir.
Bir mükâtep kitabet bedelini ödemeden ölür; geride de çocuk bırakmazsa, kitabetin devam edip etmiyeceğinde ihtilaf vardır:
İsk&f: "Bozulur. Hatta bir adam nafile olarak onun kitabet bedelini verse, bu kabul edilmez." buyurmuştur. Ebû'1-Leys ise: "Aczine hükmedilene kadar bozulmaz. Hatta, bir adam onun kitabet borcunu ödese, bu kazaen (= hükmen) kabul edilir ve o, son anlarını azâd olunmuş -olarak yaşamış sayılır." demiştir. Tebyîn'de de böyledir.
Hür bir oğlu bulunan bir mükâtep; içinde kitabet borcu da bulunan bir miktar borç bırakarak ölür; tek vârisi olan oğlu da deli-rirse; o borcu öderler. Bu durumda, mükâtebin aczine hükmedilmez.
Şayet ana tarafından akrabaları ile baba tarafından olan akrabaları da'vâ ederler de, onun velâsı, anâtarafı akrabalarına hükmedilirse, bu ödemekten acz olur. Hidâye'de de böyledir.
Ölen bir mükâtep, kitabet borcunu ödememiş olduğu gibi, onun başka borcu da kalır; tedbiri ve bir başkasına vasiyeti olur; bir de hür oğlu ile cariyesinden olma bir oğlu bulunursa; terekesinden yabancının borcunu ödemeye öncelik verilir. Sonra efendisine olan kitabet bedeli verilir. Geride bir şeyi kalırsa, vârisleri arasında taksim edilir ve vasiyeti bâtıl ( geçersiz) olur. Çünkü o, teberrû'dur.
Şayet mükâtcp ölür; bin dirhem de mal bırakır; efendisine de kitabet bedeli olarak bin dirhem borcu bulunursa, istihsânen, önce kitabet bedeli ödenir.
Kıyâsda ise, başka borcu varsa, önce ona verilir. Şayet, bu mükâ-tep mal bırakmadan borçlu olarak öldü ise, oğlu kitabet borcunu ödemeye çalışır.
Şayet, mükâtebin ondan başka borcu olmaz ve oğlu onu ödemekten âciz kalırsa; köleliğe avdet eder. Mebsût'ta da böyledir.
Mükâtep ölür; üzerinde de hem borç, hem kitabet hem de cinayet borcu; kadının da mehir alacağı olursa; önce, efendisinden izinsiz aldığı karısının, borcu ödenir; sonra, cinayet borcu; daha sonra da kitabet borcu ödenir. Sonra da sıra mehre gelir. Bunlar kuvvet derecesi yönünden birbirinden kavidirler.
Eğer, ölen mükâtep bırakmaz da, evlâd bırakırsa; çocukları sıraladığımız gibi borcunu öderler.
Vârisler, borç ödemede, mîrasdaki hakkı nisbetlerinde sorumludurlar. Hızânetü'l-Müffin'de de böyledir.
Bir mükâtep oğlunu satın aldıktan sonra ölürse; oğlu ona vâris olur.
Keza bir mükâtep oğlu ile birlikte mükâtebe olmuş olurlar; mükâtep ölür ve mal ile birlikte oğlunu bırakmış olursa; oğlu da, onunla birlikte mükâtebe olur. Veya, bu mükâtep, oğlunu kitabete bağlayıp, vasiye, "onun kitabet bedelini ödemesini" vasiyet eyleseydi, öyle olurdu, yani vasî, onun terekesinden, oğlunun kitabet bedelini öder; oğlu da, kendinden bir parça olduğundan, azâd edilmiş olurdu. Kalan diğer malına, vârisleri vâris olurlardı.
Vasî, urûzu satabilir; fakat, akar, dirhem ve dinarları satamaz. Kitabet bedeli ödenmeden, mükâtebin hür olan oğlunun oğlu da vâris olamaz. Kâfî'de de böyledir.
Bir mükâtep, efendisine tasaddukda bulunur ve kendisi kitabet bedelini ödemekten âciz kalırsa; o tasadduk, efendisine helâl olur.
Şayet mükâtep, kitabet bedelini ödemekten âciz kalırsa; İmâmeyn'e göre, bu sadaka tîb (= temiz, helâl) olmaz.
Sahih olanı, bu tasaddukun biM-icma temiz olmasıdır. Tebyîn'de de böyledir.
Bir köle, bir cinayet (- suç) işler ve efendisi bu durumu bilmeden onu kitabete bağlar; sonra da, bu köle âciz kalıp, kitabet bedelini ödeyemezse, bu durumda efendisi, ya onun cinayet fidyesini öder veya onu bu fidyeye karşılık ojarak verir.
Keza, bir mükâtep cinayet işler ve âciz olana kadar da cinayet cezası hükmedilmezse, yine yukardaki gibi olur.
Kitabeti halinde ceza hükmedilir; sonra da mükâtep âciz kalırsa; o borcuna mukabil satılır.
Bu, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.) ve İmâm Muhammed (R.A.)'in kavlidir. Câmiu's-Sağîr'de İmâm Ebû Yûsuf (R.A.)un son kavli de budur.
Bir mükâtep, kasden öldürdüğünü ikrar eylediği bir kimse için kan bedeli anlaşması yapar ve bu sulh bedelini de ödemeyip, âciz kalarak, köleliğe avdet ederse; yaptığı anlaşma, efendisi için geçerli sayılmaz ve ondan bir şey alınmaz.
Ancak, azâd edildikten sonra, ondan alınır. Bu, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.)'ye göre böyledir. İmâmeyn'e göre ise, hemen alınır.
Bir mükâtep ikrar ederek, "hür bir kadının veya bir cariyenin, yahut küçük bir kız çocuğunun parmağını kırdığını" söylerse, İmâm Ebû Hanîfe (R.V)'ye göre, bu ikrar sebebiyle, mükâtebe halinde de olsa bile fidyesi alınır. Bunu ödemekten âciz olursa, o zaman fidye alınmaz.
İrtidad eden (- İslâm'dan çıkıp, din değiştiren) bir müslümanın bir kölesi bulunur ve bu adamın oğlu, o köleyi mükâtep yapar; bu mür-ted de öldürülürse; bu kitabet akdi bâtıl (= geçersiz) olur.
Bir mükâtep irtidat edip, dâr-i harbe iltihak eylese (= karışsa, girse); ölmesi hâlinde, malından onun kitabet bedeli ödenir.
Geride malı kalırsa, o, vârisleri arasında taksim edilir. Şayet, bu mürted ölmez ve tekrar İslâm'a dönerek, dâr-i İslâm'a gelirse; malı kendisine geri verilir. Kâfi'de de böyledir.
Mükâtep olan bir köle, hatâen birini öldürse; ya onun fidyesi verilir veya bu mükâtep onun vârislerine verilir.
Bir adamın kölesi, kasden birisini öldürürse; onun vârisleri anlaşma yapılır ve köle o hak sahibine diyetini ödeyene kadar verilir. Bu köle yine sahibinin mülkiyetindedir. Eğer, bu köle, diyeti ödemekten âciz kalırsa, kendisi alınır.
Bir adamın cariyesi, hatâen bir cinayet işlediğinde, sahibi onu satar veya ona cima ederse; onun cinayet işlediğini bilerek böyle yapmış olması hâlinde, diyet, bu cariyenin efendisine âit olur.
Efendisini öldüren köle de, bir yabancı gibidir; ona kısas hükmü aynen tatbik edilir.
Mükâtep de öyledir.
Bir mükâtep, kasden bir adamı öldürürse; burada şu üç durum söz konusu olur:
1- Eğer efendisine bedelini ödememişse, kısas yapılır.
2- Eğer bedelini ödemiş bulunur ve efendisinden başka vârisi de olursa, ondan fidye alınır ve bu katile iştibâhından dolayı kısas yapılmaz.
3- Şayet mükâtep bir adam öldürür ve efendisinden başka vârisi de olmaz ise, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.) ve İmâm Ebû Yûsuf (R.A.)'a göre, efendisine misilleme gerekir.
Şayet, bir mükâtep efendisine veya onun kölesine karşı bir cinayet işlerse, bu cinayeti muteberdir.
Efendinin, mükâtebine ve kölesine karşı işlediği cinayet de muteberdir. Fetâvâyi Kâdîhân'da da böyledir.
Bir mükâtebin kölesi, onun bir malım zayi ederse, o köle, onun yerine satılır. O şey, köle için bir borçtur.
Bir adamın kölesi, bir cinayet işledikten sonra, sahibi onu azâd ederse, o köle muhayyerdir.
Eğer kitabet bedelini ödemekten aciz kalırsa, bu durumda muhayyerlik efendisine ait olur.
Bir koca ve karısı, tek bir kitabet akdi ile mükâtep yapıldıklarında, bu kadın, bir çocuk doğurur; efendisi de onu öldürürse; efendi, fazla olan bedelini, anasına öder. Ana da onun yerine ödediği için babaya müracaat eder.
Eğer, çocuk da, anasıyle birlikte mükâtebe olmuş bulunsa; efendisi de onu öldürse ve sonra da kitabet bedeliyle helâlleşselerdi, bu durumda kadının helâl etme hakkı vardır.
Şayet, helâl etmezse, kıymetinden kalan fazlalığı, çocuğun vârislerine Öder. Baba ve ana, bu kıymeti aralarında taksim ederler. Sonra da kalan kışımı vârislere, Allah'ın farz kıldığı şekilde taksim edilir. Ana ve baba da, diğerleri gibi vâris olurlar.
Bir mükâtep, hatâen bir cinayet işlediği zaman, cinayet diyetinin kıymetinin en azını öder.
İkinci bir cinayet daha işlerse; önceki cinayet sebebiyle, kendisine kıymetinin en azı hükmedildiği hâlde yine diyet kıymetinin en azı ile hükmedilir. Önceki cinayeti ile ilgili hüküm verilmeden önce, üçüncü bir cinayet daha işlerse, artık ona bir defa kıymetin hükmünden başka bir şeyle hükmedilmez. Mebsût'ta da böyledir.
Bir mükâkep, yol üzerine bir kuyu kazar ve bu kuyuya bir insan düşerse; kuyuyu kazdığı günkü kıymeti, ne ise, bu diyet olur.
Sonra, o kuyuya bir başkası daha düşerse, kölenin kıymetinden fazla bir şey verilemez. Bu, ister, öncekine hükmedilsin, isterse edilmesin müsavidir. Bedâi"de de böyledir.
Bir mükâtep, yıkılmaya meyletmiş bir duvarı, birinin üzerine yıkar ve o adam ölürse, bu mükâtebin kıymeti diyet olur.
Mükâtebin evinde, ölü bir adam bulunduğunda; mükâtebin ölünün bulunduğu günkü kıymeti diyet olarak alınır.
Eğer mükâtebin diyeti, ölenden fazla ise, o takdirde onun kıymetinden on dirhem düşürülür. Bir mükâtep, bir cinayet işledikten sonra, diyeti ödemekten âciz kalırsa; hükmedilmiş olması hâlinde, bu diyet, onun üzerinde borç olur ve o yüzden satılır.
Eğer hüküm almamışsa, efendisi muhayyerdir: İster fidye verir; isterse, o mükâtebi verir.
Eğer cinayet, mükâtebin kendisine karşı yapılırsa, onun diyetini almak efendisinin hakkıdır.
Şayet mükâtep, kasden bir adam öldürmüşse kısas gerekir.
Eğer mükâtebin oğlu, kölesini öldürürse, katile kısas gerekmez; fakat, diyet gerekir. Bu oğul, diyeti ödemekten âciz ise, o takdirde kısas yapılır. O da diğer kazançlarında mükâtep hükmündedir.
Eğer af edilirse, ikisinin affı da bâtıl (= geçersiz) olur.
Şayet efendisi, mükâtebi öldürürse; ister hatâen isterse kasden olsun ona kısas gerekmez. Onun ikrarı caizdir.
Mükâteb kitabet bedelini ödemekten âciz olursa, köleliğe avdet eder. Ona hükmedilen de bâtıl olur veya hiç hükmedilmez.
Bu, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.)'nin kavlidir.
Kitâbü'I-Cinâyet'te, İmâmeyn'in: "Hükmedilse bile, bir şey alınmaz." buyurdukları zikredilmiştir.
Mükâtep, acziyyetinden önce ödeme yapmışsa, bu tekrar geri alınmaz. Bu, bi'1-ittifak böyledir. Mebsûf'ta da böyledir.
Mükâtepten, zina, sirkat, içki içmek, kazf gibi cinayetleri için diyet almak lâzımdır. Bu hususta mükâteb elverişlidir.
Bir mükâtep, efendisinin malından çalarsa, eli kesilmez. Keza, efendisinin oğlunun malından çalarsa, yine eli kesilmez.
Efendisinin karısının malını çalarsa, yine eli kesilmez.
Yani efendisinin mahreminin malı hakkında hep böyledir.
Keza, bunlardan birisi de mükâtebin malını çalarsa, onun da eli kesilmez.
Şayet mükâtep, bir yabancı bir kimsenin malını çalarsa, eli kesilir. Bedâi"de de böyledir.
Bir mükâtep, bir yabancının malını çaldıktan sonra, köleliğe avdet eder ve malı çajınan adam, onu satın alırsa; elini kesmez.
Keza, bir mükâtep, bir başkasının elini keser ve o adama da borcu bulunursa; eli kesilir.
Eğer mükâtep, aciz kalıp, köle olur; eli kesilen de ondan alacağını isterse, hâkim, o borcundan dolayı, onun satılmasına hükmeder. Şayet efendisi razı olmazsa; kendisi fidye verir; kıyâsda ise, eli kesilir. Bir mükâtep, başka bir mükâtebin efendisinin malını çalarsa, kendi efendisinin malını çalmasında olduğu gibi eli kesilmez.
Keza, kendisi ile başka birinin efendisinin ortak kölesinin malını çalarsa, eli kesilmez; efendisi, kendi hissesini azâd eder. Bir mükâtep, efendisinin müdarabe malını çalarsa, yine eli kesilmez.
Keza, mükâtep, efendisinin olacağı olduğu birisinin malını çalarsa, yine eli kesilmez. Mebsût'ta da böyledir.
Bir mükâtebin, efendisi öldüğü zaman, "bu mükâtep, kitabet bedelini, onun vârislerine aydan aya öder." denilmiştir.
Eğer vârisler, ona hürriyetini verirlerse, azâd olmuş olur ve kitabet bedeli sakıt olur.
Şayet vârislerden sadece birisi azâd ederse, onun itki geçerli olmaz. Kâfi'de de böyledir.
Bir mükâtep, hür bir kimsenin oğlunu öldürür ve bu adam da, onu emânet almaya gelir ve: "İşte oğlumu öldüren budur." derse, bu ikrarı üzerine, o mükâtep, ona verilir. Fakat, velâsı ona ait olmaz. Mebsût'ta da böyledir.
Bir adam, iki kölesini birden mükâtebe ettikten sonra, bu mü-kâteplerden birisi, âciz kahr ve onu efendisi reddeder; o da hâkime gider; hâkim ise, onu diğerinin onunla birlikte mükâtebe olduğunu bilmeden reddederse; bu durumda, hâkimin bu reddi sahih olmaz. Şayet, bu mükâteplerden birisi, âciz olduğu hâlde ölürse, bu durumda kitabet fesholmaz.
Eğer birisi kaybolur ve aczi sebebiyle de köleliğe döndürülür; diğeri gelerek, aylıklarım veya bir aylığını efendisine ödedikten sonra, o da âciz olur efendisi veya hâkim onu da reddederse; buna hakkı yoktur.
İki kişi, bir kölelerini bir defada mükâtebe yaptıklarında, bu şahıslardan birisi, kaybolur; kölenin şahidi de hâkime gelerek; "Gerçekten bu adam, kitabet bedelini ödemekten âcizdir." derse, hâkim onu her iki efendisi de bir araya gelmedikçe köleliğe döndürmez.
Bu, şunun hilafınadır:
İki adamın her birinin, ayrı ayrı köleleri olur ve ikisi birlikte mü-katebe yaparlar; sonra da onlardan birisi aciz kalırsa; onun efendisi, onun kitabetini feshedebilir. Diğer efendi huzurda olmasa da fark etmez. Muhıyt'te de böyledir.
Efendi bir olur ve o da ölür; vârislerden bir kısmı da, mükâtebe-yi hâkimin hükmüyle köleliğe çevirirlerse, bu sahih olur. Fakat, hükümsüz çevirirlerse, bu olmaz. Mebsûi'ta da böyledir.
Bir mükâtep, iki çocuğunu bırakarak öldüğünde; mükâtebe hâlinde, onlardan birisi meydanda yok İken, efendileri diğerini köleliğe dön-düremez. Muhıyt'te de böyledir.
Bir mükâtep, efendisinden veya bir başkasından satın aldığı bir kölede, bir kusur bulursa, o köleyi satıcısına iade edebilir.
Mükâtebin kendisi, kitabet bedelinden aciz olur ve efendisi de kölede bir kusur bulur; mükâteb de onu bir başkasından satın almış olursa; efendisi onu sahibine iade eder.
Bir mükâtep, bir köle satın alıp, onu efendisine sattıktan sonra; âciz kalır; efendisi de o kölede bir kusur bulursa; bu durumda onu, kölesine veya o köleyi satan şahsa geri veremez.
Bu mükâtep acze düştükten sonra ölür; ondan sonra da efendisi, o kölede bir kusur bulursa; onu sahibine reddeyleyemez. Mebsûi'ta da böyledir.
Bir mükâtep, kitabet borcunu ödedikten sonra ölür; bîr şahıs da ona kazf etmiş olursa; mükâtebe kazfetmekden dolayı had gerekmez.
Bir mükâtep, efendisinin kızını nikahladıktan sonra, efendisi ölürse, nikâhları fesholmaz.
Bundan sonra, mükâteb ölür ve şayet borç bırakırsa, yine nikâh fesholmaz. Eğer borç bırakmaz ise nikâh bâtıl (= geçersiz) olur. Eğer bu, duhûlden ( = cimadan) önce olursa, kadının iddet beklemesi gerekli olmaz. Mehir de gerekmez.
Duhûlden sonra olursa, üç hayız müddeti iddet beklemesi ve mehir gerekir. Şayet başka vârisi varsa, hissesi ona verilir. Fetâvâyi Kâdîhân'da da böyledir.
Bir mükâtebin kölesi ölürse, onun namazını bu mükâtebin kıldırması daha uygun olur.
Şayet, mükâtebin efendisi varsa, uygun olan, cenaze namazını onun kıldırmasıdır. [16]
Onun durumunda bir değişiklik olmaz ve efendisi de aczini talep ederse, kitabet feshedilir.
İmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe (R.A.) ve İmâm Muhammed (R.A.)'e göre, bu böyledir.
Şayet, bir mükâtep aylıklarını ödeyemezse; onun rızâsı ile, efendisi kitabesini reddeder (= kaldırır). Eğer köle razı olmazsa, bu kitabetin feshi için, hâkimin hükmü gerekir. Kâfî'de de böyledir.
İkâle yoluyla da kitabet feshedilebilir.
Efendisi razı olmasa bile, köle: "Kitabeti fesh ettim veya kırdım, kestim." derse kitabet feshedilir. Bu durum kitabetin sahih veya fâsid olması fark etmez.
Efendi, kölenin rızâsı olmadan, kitabeti feshe yetkili değildir.
Efendinin ölümü sebebiyle kitabet fesh olur mu?
Efendinin ölümü sebebiyle, bi'1-ittifak kitabet fesh olmaz. Çünkü köle kazanır ve kitabet bedelini onun vârislerine verir ve azâd edilmiş olur.
Eğer kölenin elinde bir kazancı yoksa, kazanıp öder ve azâd olunur.
Şayet tamamen âciz kalırsa, köleliğe avdet eder. .
Efendisi sağ iken ölmesi hâlinde nasılsa, öldükten sonra da öyledir.
O takdirde erkek, vârislerin velâsı olur. Âciz kalıp, tekrar köle olur ve sonra da vârisler yine kitabete bağlarsa, bu defa borcunu ödeyince azâd olunur. Velâsı ise, vârislerin hissesi nisbetindedir.
Mükâtep kendisi ölürse; duruma bakılır: Eğer köle ödemişse, kitabet bozulmaz; ödememişse bi'1-ittifak kitabet bozulur.
Bir kölenin efendisinin mürted olmasıyla, kitabet bozulmaz.
Şöyle ki: Bir müslüman, kölesini mükâtep ettikten sonra, bu kölenin efendisi irtihad eylese kitabet bâtıl olmaz. Hakikaten öldüğünde böyle olduğu gibi, hükmen ölmüş sayılmış olsa da böyledir. Bedâi"de de böyledir.
Bir mükâtep kitabet bedelini ödemeden ölür; geride de çocuk bırakmazsa, kitabetin devam edip etmiyeceğinde ihtilaf vardır:
İsk&f: "Bozulur. Hatta bir adam nafile olarak onun kitabet bedelini verse, bu kabul edilmez." buyurmuştur. Ebû'1-Leys ise: "Aczine hükmedilene kadar bozulmaz. Hatta, bir adam onun kitabet borcunu ödese, bu kazaen (= hükmen) kabul edilir ve o, son anlarını azâd olunmuş -olarak yaşamış sayılır." demiştir. Tebyîn'de de böyledir.
Hür bir oğlu bulunan bir mükâtep; içinde kitabet borcu da bulunan bir miktar borç bırakarak ölür; tek vârisi olan oğlu da deli-rirse; o borcu öderler. Bu durumda, mükâtebin aczine hükmedilmez.
Şayet ana tarafından akrabaları ile baba tarafından olan akrabaları da'vâ ederler de, onun velâsı, anâtarafı akrabalarına hükmedilirse, bu ödemekten acz olur. Hidâye'de de böyledir.
Ölen bir mükâtep, kitabet borcunu ödememiş olduğu gibi, onun başka borcu da kalır; tedbiri ve bir başkasına vasiyeti olur; bir de hür oğlu ile cariyesinden olma bir oğlu bulunursa; terekesinden yabancının borcunu ödemeye öncelik verilir. Sonra efendisine olan kitabet bedeli verilir. Geride bir şeyi kalırsa, vârisleri arasında taksim edilir ve vasiyeti bâtıl ( geçersiz) olur. Çünkü o, teberrû'dur.
Şayet mükâtcp ölür; bin dirhem de mal bırakır; efendisine de kitabet bedeli olarak bin dirhem borcu bulunursa, istihsânen, önce kitabet bedeli ödenir.
Kıyâsda ise, başka borcu varsa, önce ona verilir. Şayet, bu mükâ-tep mal bırakmadan borçlu olarak öldü ise, oğlu kitabet borcunu ödemeye çalışır.
Şayet, mükâtebin ondan başka borcu olmaz ve oğlu onu ödemekten âciz kalırsa; köleliğe avdet eder. Mebsût'ta da böyledir.
Mükâtep ölür; üzerinde de hem borç, hem kitabet hem de cinayet borcu; kadının da mehir alacağı olursa; önce, efendisinden izinsiz aldığı karısının, borcu ödenir; sonra, cinayet borcu; daha sonra da kitabet borcu ödenir. Sonra da sıra mehre gelir. Bunlar kuvvet derecesi yönünden birbirinden kavidirler.
Eğer, ölen mükâtep bırakmaz da, evlâd bırakırsa; çocukları sıraladığımız gibi borcunu öderler.
Vârisler, borç ödemede, mîrasdaki hakkı nisbetlerinde sorumludurlar. Hızânetü'l-Müffin'de de böyledir.
Bir mükâtep oğlunu satın aldıktan sonra ölürse; oğlu ona vâris olur.
Keza bir mükâtep oğlu ile birlikte mükâtebe olmuş olurlar; mükâtep ölür ve mal ile birlikte oğlunu bırakmış olursa; oğlu da, onunla birlikte mükâtebe olur. Veya, bu mükâtep, oğlunu kitabete bağlayıp, vasiye, "onun kitabet bedelini ödemesini" vasiyet eyleseydi, öyle olurdu, yani vasî, onun terekesinden, oğlunun kitabet bedelini öder; oğlu da, kendinden bir parça olduğundan, azâd edilmiş olurdu. Kalan diğer malına, vârisleri vâris olurlardı.
Vasî, urûzu satabilir; fakat, akar, dirhem ve dinarları satamaz. Kitabet bedeli ödenmeden, mükâtebin hür olan oğlunun oğlu da vâris olamaz. Kâfî'de de böyledir.
Bir mükâtep, efendisine tasaddukda bulunur ve kendisi kitabet bedelini ödemekten âciz kalırsa; o tasadduk, efendisine helâl olur.
Şayet mükâtep, kitabet bedelini ödemekten âciz kalırsa; İmâmeyn'e göre, bu sadaka tîb (= temiz, helâl) olmaz.
Sahih olanı, bu tasaddukun biM-icma temiz olmasıdır. Tebyîn'de de böyledir.
Bir köle, bir cinayet (- suç) işler ve efendisi bu durumu bilmeden onu kitabete bağlar; sonra da, bu köle âciz kalıp, kitabet bedelini ödeyemezse, bu durumda efendisi, ya onun cinayet fidyesini öder veya onu bu fidyeye karşılık ojarak verir.
Keza, bir mükâtep cinayet işler ve âciz olana kadar da cinayet cezası hükmedilmezse, yine yukardaki gibi olur.
Kitabeti halinde ceza hükmedilir; sonra da mükâtep âciz kalırsa; o borcuna mukabil satılır.
Bu, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.) ve İmâm Muhammed (R.A.)'in kavlidir. Câmiu's-Sağîr'de İmâm Ebû Yûsuf (R.A.)un son kavli de budur.
Bir mükâtep, kasden öldürdüğünü ikrar eylediği bir kimse için kan bedeli anlaşması yapar ve bu sulh bedelini de ödemeyip, âciz kalarak, köleliğe avdet ederse; yaptığı anlaşma, efendisi için geçerli sayılmaz ve ondan bir şey alınmaz.
Ancak, azâd edildikten sonra, ondan alınır. Bu, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.)'ye göre böyledir. İmâmeyn'e göre ise, hemen alınır.
Bir mükâtep ikrar ederek, "hür bir kadının veya bir cariyenin, yahut küçük bir kız çocuğunun parmağını kırdığını" söylerse, İmâm Ebû Hanîfe (R.V)'ye göre, bu ikrar sebebiyle, mükâtebe halinde de olsa bile fidyesi alınır. Bunu ödemekten âciz olursa, o zaman fidye alınmaz.
İrtidad eden (- İslâm'dan çıkıp, din değiştiren) bir müslümanın bir kölesi bulunur ve bu adamın oğlu, o köleyi mükâtep yapar; bu mür-ted de öldürülürse; bu kitabet akdi bâtıl (= geçersiz) olur.
Bir mükâtep irtidat edip, dâr-i harbe iltihak eylese (= karışsa, girse); ölmesi hâlinde, malından onun kitabet bedeli ödenir.
Geride malı kalırsa, o, vârisleri arasında taksim edilir. Şayet, bu mürted ölmez ve tekrar İslâm'a dönerek, dâr-i İslâm'a gelirse; malı kendisine geri verilir. Kâfi'de de böyledir.
Mükâtep olan bir köle, hatâen birini öldürse; ya onun fidyesi verilir veya bu mükâtep onun vârislerine verilir.
Bir adamın kölesi, kasden birisini öldürürse; onun vârisleri anlaşma yapılır ve köle o hak sahibine diyetini ödeyene kadar verilir. Bu köle yine sahibinin mülkiyetindedir. Eğer, bu köle, diyeti ödemekten âciz kalırsa, kendisi alınır.
Bir adamın cariyesi, hatâen bir cinayet işlediğinde, sahibi onu satar veya ona cima ederse; onun cinayet işlediğini bilerek böyle yapmış olması hâlinde, diyet, bu cariyenin efendisine âit olur.
Efendisini öldüren köle de, bir yabancı gibidir; ona kısas hükmü aynen tatbik edilir.
Mükâtep de öyledir.
Bir mükâtep, kasden bir adamı öldürürse; burada şu üç durum söz konusu olur:
1- Eğer efendisine bedelini ödememişse, kısas yapılır.
2- Eğer bedelini ödemiş bulunur ve efendisinden başka vârisi de olursa, ondan fidye alınır ve bu katile iştibâhından dolayı kısas yapılmaz.
3- Şayet mükâtep bir adam öldürür ve efendisinden başka vârisi de olmaz ise, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.) ve İmâm Ebû Yûsuf (R.A.)'a göre, efendisine misilleme gerekir.
Şayet, bir mükâtep efendisine veya onun kölesine karşı bir cinayet işlerse, bu cinayeti muteberdir.
Efendinin, mükâtebine ve kölesine karşı işlediği cinayet de muteberdir. Fetâvâyi Kâdîhân'da da böyledir.
Bir mükâtebin kölesi, onun bir malım zayi ederse, o köle, onun yerine satılır. O şey, köle için bir borçtur.
Bir adamın kölesi, bir cinayet işledikten sonra, sahibi onu azâd ederse, o köle muhayyerdir.
Eğer kitabet bedelini ödemekten aciz kalırsa, bu durumda muhayyerlik efendisine ait olur.
Bir koca ve karısı, tek bir kitabet akdi ile mükâtep yapıldıklarında, bu kadın, bir çocuk doğurur; efendisi de onu öldürürse; efendi, fazla olan bedelini, anasına öder. Ana da onun yerine ödediği için babaya müracaat eder.
Eğer, çocuk da, anasıyle birlikte mükâtebe olmuş bulunsa; efendisi de onu öldürse ve sonra da kitabet bedeliyle helâlleşselerdi, bu durumda kadının helâl etme hakkı vardır.
Şayet, helâl etmezse, kıymetinden kalan fazlalığı, çocuğun vârislerine Öder. Baba ve ana, bu kıymeti aralarında taksim ederler. Sonra da kalan kışımı vârislere, Allah'ın farz kıldığı şekilde taksim edilir. Ana ve baba da, diğerleri gibi vâris olurlar.
Bir mükâtep, hatâen bir cinayet işlediği zaman, cinayet diyetinin kıymetinin en azını öder.
İkinci bir cinayet daha işlerse; önceki cinayet sebebiyle, kendisine kıymetinin en azı hükmedildiği hâlde yine diyet kıymetinin en azı ile hükmedilir. Önceki cinayeti ile ilgili hüküm verilmeden önce, üçüncü bir cinayet daha işlerse, artık ona bir defa kıymetin hükmünden başka bir şeyle hükmedilmez. Mebsût'ta da böyledir.
Bir mükâkep, yol üzerine bir kuyu kazar ve bu kuyuya bir insan düşerse; kuyuyu kazdığı günkü kıymeti, ne ise, bu diyet olur.
Sonra, o kuyuya bir başkası daha düşerse, kölenin kıymetinden fazla bir şey verilemez. Bu, ister, öncekine hükmedilsin, isterse edilmesin müsavidir. Bedâi"de de böyledir.
Bir mükâtep, yıkılmaya meyletmiş bir duvarı, birinin üzerine yıkar ve o adam ölürse, bu mükâtebin kıymeti diyet olur.
Mükâtebin evinde, ölü bir adam bulunduğunda; mükâtebin ölünün bulunduğu günkü kıymeti diyet olarak alınır.
Eğer mükâtebin diyeti, ölenden fazla ise, o takdirde onun kıymetinden on dirhem düşürülür. Bir mükâtep, bir cinayet işledikten sonra, diyeti ödemekten âciz kalırsa; hükmedilmiş olması hâlinde, bu diyet, onun üzerinde borç olur ve o yüzden satılır.
Eğer hüküm almamışsa, efendisi muhayyerdir: İster fidye verir; isterse, o mükâtebi verir.
Eğer cinayet, mükâtebin kendisine karşı yapılırsa, onun diyetini almak efendisinin hakkıdır.
Şayet mükâtep, kasden bir adam öldürmüşse kısas gerekir.
Eğer mükâtebin oğlu, kölesini öldürürse, katile kısas gerekmez; fakat, diyet gerekir. Bu oğul, diyeti ödemekten âciz ise, o takdirde kısas yapılır. O da diğer kazançlarında mükâtep hükmündedir.
Eğer af edilirse, ikisinin affı da bâtıl (= geçersiz) olur.
Şayet efendisi, mükâtebi öldürürse; ister hatâen isterse kasden olsun ona kısas gerekmez. Onun ikrarı caizdir.
Mükâteb kitabet bedelini ödemekten âciz olursa, köleliğe avdet eder. Ona hükmedilen de bâtıl olur veya hiç hükmedilmez.
Bu, İmâm Ebû Hanîfe (R.A.)'nin kavlidir.
Kitâbü'I-Cinâyet'te, İmâmeyn'in: "Hükmedilse bile, bir şey alınmaz." buyurdukları zikredilmiştir.
Mükâtep, acziyyetinden önce ödeme yapmışsa, bu tekrar geri alınmaz. Bu, bi'1-ittifak böyledir. Mebsûf'ta da böyledir.
Mükâtepten, zina, sirkat, içki içmek, kazf gibi cinayetleri için diyet almak lâzımdır. Bu hususta mükâteb elverişlidir.
Bir mükâtep, efendisinin malından çalarsa, eli kesilmez. Keza, efendisinin oğlunun malından çalarsa, yine eli kesilmez.
Efendisinin karısının malını çalarsa, yine eli kesilmez.
Yani efendisinin mahreminin malı hakkında hep böyledir.
Keza, bunlardan birisi de mükâtebin malını çalarsa, onun da eli kesilmez.
Şayet mükâtep, bir yabancı bir kimsenin malını çalarsa, eli kesilir. Bedâi"de de böyledir.
Bir mükâtep, bir yabancının malını çaldıktan sonra, köleliğe avdet eder ve malı çajınan adam, onu satın alırsa; elini kesmez.
Keza, bir mükâtep, bir başkasının elini keser ve o adama da borcu bulunursa; eli kesilir.
Eğer mükâtep, aciz kalıp, köle olur; eli kesilen de ondan alacağını isterse, hâkim, o borcundan dolayı, onun satılmasına hükmeder. Şayet efendisi razı olmazsa; kendisi fidye verir; kıyâsda ise, eli kesilir. Bir mükâtep, başka bir mükâtebin efendisinin malını çalarsa, kendi efendisinin malını çalmasında olduğu gibi eli kesilmez.
Keza, kendisi ile başka birinin efendisinin ortak kölesinin malını çalarsa, eli kesilmez; efendisi, kendi hissesini azâd eder. Bir mükâtep, efendisinin müdarabe malını çalarsa, yine eli kesilmez.
Keza, mükâtep, efendisinin olacağı olduğu birisinin malını çalarsa, yine eli kesilmez. Mebsût'ta da böyledir.
Bir mükâtebin, efendisi öldüğü zaman, "bu mükâtep, kitabet bedelini, onun vârislerine aydan aya öder." denilmiştir.
Eğer vârisler, ona hürriyetini verirlerse, azâd olmuş olur ve kitabet bedeli sakıt olur.
Şayet vârislerden sadece birisi azâd ederse, onun itki geçerli olmaz. Kâfi'de de böyledir.
Bir mükâtep, hür bir kimsenin oğlunu öldürür ve bu adam da, onu emânet almaya gelir ve: "İşte oğlumu öldüren budur." derse, bu ikrarı üzerine, o mükâtep, ona verilir. Fakat, velâsı ona ait olmaz. Mebsût'ta da böyledir.
Bir adam, iki kölesini birden mükâtebe ettikten sonra, bu mü-kâteplerden birisi, âciz kahr ve onu efendisi reddeder; o da hâkime gider; hâkim ise, onu diğerinin onunla birlikte mükâtebe olduğunu bilmeden reddederse; bu durumda, hâkimin bu reddi sahih olmaz. Şayet, bu mükâteplerden birisi, âciz olduğu hâlde ölürse, bu durumda kitabet fesholmaz.
Eğer birisi kaybolur ve aczi sebebiyle de köleliğe döndürülür; diğeri gelerek, aylıklarım veya bir aylığını efendisine ödedikten sonra, o da âciz olur efendisi veya hâkim onu da reddederse; buna hakkı yoktur.
İki kişi, bir kölelerini bir defada mükâtebe yaptıklarında, bu şahıslardan birisi, kaybolur; kölenin şahidi de hâkime gelerek; "Gerçekten bu adam, kitabet bedelini ödemekten âcizdir." derse, hâkim onu her iki efendisi de bir araya gelmedikçe köleliğe döndürmez.
Bu, şunun hilafınadır:
İki adamın her birinin, ayrı ayrı köleleri olur ve ikisi birlikte mü-katebe yaparlar; sonra da onlardan birisi aciz kalırsa; onun efendisi, onun kitabetini feshedebilir. Diğer efendi huzurda olmasa da fark etmez. Muhıyt'te de böyledir.
Efendi bir olur ve o da ölür; vârislerden bir kısmı da, mükâtebe-yi hâkimin hükmüyle köleliğe çevirirlerse, bu sahih olur. Fakat, hükümsüz çevirirlerse, bu olmaz. Mebsûi'ta da böyledir.
Bir mükâtep, iki çocuğunu bırakarak öldüğünde; mükâtebe hâlinde, onlardan birisi meydanda yok İken, efendileri diğerini köleliğe dön-düremez. Muhıyt'te de böyledir.
Bir mükâtep, efendisinden veya bir başkasından satın aldığı bir kölede, bir kusur bulursa, o köleyi satıcısına iade edebilir.
Mükâtebin kendisi, kitabet bedelinden aciz olur ve efendisi de kölede bir kusur bulur; mükâteb de onu bir başkasından satın almış olursa; efendisi onu sahibine iade eder.
Bir mükâtep, bir köle satın alıp, onu efendisine sattıktan sonra; âciz kalır; efendisi de o kölede bir kusur bulursa; bu durumda onu, kölesine veya o köleyi satan şahsa geri veremez.
Bu mükâtep acze düştükten sonra ölür; ondan sonra da efendisi, o kölede bir kusur bulursa; onu sahibine reddeyleyemez. Mebsûi'ta da böyledir.
Bir mükâtep, kitabet borcunu ödedikten sonra ölür; bîr şahıs da ona kazf etmiş olursa; mükâtebe kazfetmekden dolayı had gerekmez.
Bir mükâtep, efendisinin kızını nikahladıktan sonra, efendisi ölürse, nikâhları fesholmaz.
Bundan sonra, mükâteb ölür ve şayet borç bırakırsa, yine nikâh fesholmaz. Eğer borç bırakmaz ise nikâh bâtıl (= geçersiz) olur. Eğer bu, duhûlden ( = cimadan) önce olursa, kadının iddet beklemesi gerekli olmaz. Mehir de gerekmez.
Duhûlden sonra olursa, üç hayız müddeti iddet beklemesi ve mehir gerekir. Şayet başka vârisi varsa, hissesi ona verilir. Fetâvâyi Kâdîhân'da da böyledir.
Bir mükâtebin kölesi ölürse, onun namazını bu mükâtebin kıldırması daha uygun olur.
Şayet, mükâtebin efendisi varsa, uygun olan, cenaze namazını onun kıldırmasıdır. [16]
Konular
- Kitabetin Şerî Mânası:
- Kitabetin Rüknü:
- Kitabetin Şartları:
- Efendiye Râci Olan Şartlar:
- Mükâtebe Râcî Olan Şartlar:
- Kitabet Bedeli İle İlgili Şartlar:
- Rükne Râci Olan Şartlar.
- Kitabetin Hükmü
- Kitabetin Çeşitleri
- 2- FÂSİD OLAN KİTABET
- 3- MÜKÂTEBİN YAPMASI CAİZ OLAN VE CAİZ OLMAYAN İŞLER
- 4- MÜKÂTEBİN, BİR YAKIN AKRABASINI, CÂRİYE OLAN KARISINI VEYA BİR BAŞKASINI SATIN ALMASI
- 5- BİR MÜKÂTEBE'NİN EFENDİSİNDEN DOĞUM YAPMASI; BİR MÜKÂTEBE'NİN EFENDİSİNİN ÜMM-Ü VELEDİ VEYA MÜDEB
- 6- BAŞKA BİR KİMSENİN, BİR KÖLEYİ MÜKÂTEP YAPMASI
- 7- MÜŞTEREK BİR KÖLENİN KİTABETİ
- 8- MÜKÂTEBÎN ACZİ VE ÖLÜMÜ, EFENDİNİN ÖLÜMÜ, KÖLENİN EFENDİSİNE VEYA EFENDİNİN KÖLESİNE KARŞI SUÇ İŞ
- 9- KİTABETLE İLGİLİ ÇEŞİTLİ MESELELER
- KİTÂBÜ'L-MÜZÂRAA
- (ZİRAAT ORTAKLIĞI)
- 1- MÜZÂRAA'NIN (= ZİRAÎ ORTAKLIĞIN) MEŞRÜVETİ; MÂNÂSI, RÜKNÜ, CAİZ OLMASININ ŞARTLARI, HÜKMÜ VE MÂHİ
- Müzâraanın Mâhiyeti:
- Müzâraa'nın Rüknü:
- Müzâraanın Sıhhatinin Şartları:
- Ziraatçı İle İlgili Şartlar:
- Ekilecek Şeye Âit Şartlar:
- Müzâraanın Sıhhatinin Diğer Şartları:
- Arazi İle İlgili Şartlar:
- Zirâat Vasıtaları İle İlgili Şartlar:
- Müzâraa'nın Müddeti:
- Müzâraada Hisselerin Belirtilmesi: