Kitâbii'l-Kâdî ile*İ-ksdî:  Kendisi gaip olup,  vekili  de hazır bulunmayan bir şahıs aleyhine, bir kimse tarafından, bir belde mahke­mesinde açılan da'vâyı ve bu da'vâda ikâme edilen beyyineyi, o belde hâkiminin dinleyip, bu beyyineyi tezkiye ettikten sonra; bunu mübeyyin (= açıklayıcı) olmak üzere, o şahsın bulunduğu beldenin hâkimine gönderdiği ve buna göre hükmetmesi talep edilen mektuptur.

Bu mektuba (yazıya) Kiiâh-i hükmî de denir. Bu mektubu yazan hâkime: Hâki m-i kâtip; kendisine bu mektubun yazıldığı hâkime de: Hâkim-i mektubun ileyh denir.

Bu da'vâ, şöyle kaydedilir:

Bir adamın, diğerinde malı (alacağı) bulunur; mala karşı olan şahitler de gaip olan borçlunun beldesinde olur ve da'vâcı da kendi bel­desinin hâkimine başvurarak, "şahitlerin şehâdetlerini dinleyip, bun­ların da'vâlının bulunduğu yerin hâkimine yazılmasını" isterse; hâkim, bu isteği kabul eder.

Bu, insanların ihtiyacına binâen uygun görülmüştür.

Bu yazı, şu şekilde yazılır:

O beldenin hâkimi mahkeme eder ve diğer beldenin hâkimine: "Filan adam, hasmını huzura getiremedi; onun naibi de olmadı. Da'vâcı, filan isimli gaip kişinin nesebini söyledi. Onun üzerinde, "sahih sebeblerle şu şu kadar dinar alacağının olduğunu" iddia eyledi. "Alacağının ödenmesi gereken bîr hak olduğunu" söyleyip, "tahsili için mahkemenize yazılması" talebinde bulundu." diye (borçlunun bulunduğu beldenin hâkimine) yazar.

îki beldenin arasındaki mesafenin uzaklığı her iki tarafın bir arada mahkeme olmamalarını icâbettiren bir ma'zeret olduğundan; da'vâlmm bulunduğu yerin hâkimi, yazıyı yazan beldenin hâkiminin yazısına muvafakat eder.

Böyle yazışmalara, bütün hâkimler icabet ederler.

Da'vâcı şahitlerini getirir; onlar da isimlerini, kimliklerini, mahalle ve evlerini -açıkladığımız gibi- söylerler.

Sonra da da'vâcmm iddiasını baştan sonra kadar söylerler ve işaret yerine işaretlerini yaparlar. Hâkim,onların adaletlerini tanısın veya tanı­masın hâllerinden onları anlar. Ve onların adaletleri meydana çıkar. Bunun üzerine hükmünün yazılmasını emreder. Bu kitâb-ı hükmî'nin bir Örneği şöyledir:

Hâkim, önce besmeleyi; sonra da kendi .ismini yazar. Kimliğini, künyesini yazmaz. Kendisine yazdığı hâkimin ismini de yazar. Sonra, bu yazının başına hamdele (= elhamdülillahi rabbi'l-âlemîn) ve salvele (-ve's-salâtü ve's-selâmü alâ resûlihî Muhammedin ve âlihi ecmaıyn) lafızlarını yazar.

—  Sonra, yazıya şöyle devam eder: "Şu beldenin hüküm mecli­sinde, ben, bu gün/bu yerin ve çevresinin, hükümdarı tarafından tayin edilmiş hâkimiyim. Hükmüm halk arasında Allahu Teâlâ tarafından nafizdir (= geçerlidir). O'nun sonsuz ni'metlerine şükürler olsun. Hamd O'na mahsustur. O'nun ni'metleri sayılmakla bitmez."

— Bu yazıya şöyle devam edilir:

Şu senenin, şu ayının, şu gününde, şu şehirde, hüküm meclisim hazır bulundu. Filan oğlu filan, da'vâcı olarak, hasmı olan da'vâlısı veya onun naibi olmaksızın, bizzat kendisi iddiada bulundu. Bu da'vâcı, ihazırda bulunmayan da'vâlının isminin "filân oğlu filan olduğunu" söyledi. Ve, da'vâsı baştan sonra kadar yazıldı. O, benden, ismi ve yeri yazılı gaibe karşı, da'vâsının dinlenmesini ve hükmümün, -hâkimlere-(size) yazılmasını talep etti.

Da'vâcı, şahitleri olan filan ve filanı da getirdi. Onlar da şehâdette bulundular. Ben de, şehâdetleri tamam olunca, bu şehâdetlerini yüzle­rine karşı okudum. Ve bu şahitlerin tezkiyeleri için, bulundukları yerlere yazı yazdım. Hepsinin de, tezkiyeleri ve adaletleri, isim ve nesepleri, şehâdetlerinin kabulü zahir olmakla, -ilmin ve kabulün gereğince- şehâ­detlerini kabul eyledim.

Bundan sonra, huzurdaki da'vâcı benden "bu yazının tamamını, müslümanlarm hakimi olan hükmü geçerli bulunan, sana, mühürlü olarak, -bilgi bakımından- göndermemi istedi. Hakkın tecellisi için, Allah'ın tevfıki ile bu yazı gönderildi."

Bu yazının suretinin muhafazası gereklidir.

Yazının sonuna "inşâallah" yazılır. Çünkü, İmâm Ebû Hânîfe (R.A.)'ye göre bu lafız, bütün yazılarda yazılır.

Hâkim, bu yazıyı, bir şahide karşı okur ve onu, yazıda neler yazıldığına şahit tutar.

Sonra, hâkim "Bu yazıyı, filan beldenin hâkimine gönderiyorum." der.

Hâkim, bu yazının ihtiyaç kadar kopyasını çıkarıp, bir kısmını o hâkime gönderir; bir kısmını ise, yanında bırakır.

Hâkim, bu yazının sağ tarafına "filan yerin, imzası ve hükmü ol ahâlisi arasında geçerli olan, filan oğlu filan hâkimine" diye yazar.
Sol tarafına da "Filan şehrin hakimi halkı arasında hükmü geçerli ve imzası nafiz olan, filan oğlu filan tarafından yazılmıştır." diye yazar ve bu yazıyı gönderir. [95]