Namazın farzlarından biri de, namaz kılan kimsenin, namazdan kendi sun'iyle çıkmasıdır. Yâni jıer ne şekilde olursa olsun, kendi fiiliy­le çıkmasıdır. Çünkü kendi sun'iyle çıkmak, İmâm A'zam'' (Rh.A.) a göre, farzdır. İmâmeyn'e göre, farz değildir.

İmâmeyn'in delili; bize rivayet edilen, İbn-i Mes'ûd' (R.A.) un ha­dîsidir. Bir de, namazdan çıkmak, namazı bozduğu için, namazdan de­ğildir.

İmâm A'zam' (Rh.A.) in delili ise; Şüphesiz namaz için tahrîm (ha­ram kılan şeyler) ve tahlil (helâl kılan şeyler) vardır. - Hac gibi - mu-sallî o namazdan ancak sun'île çıkar. Çünkü, diğer namazın edası, an­cak bu namazdan çıkmakla mümkün olur. Farza, ancak kendisiyle ula­şılan her şey, onun gibi farz olur. Zeylaî (Rh.A.) da böyle zikretmiştir.

Ben derim ki, musannifin; «Çünkü namazdan çıkmak, ilââhır» sö­zünde ihtilâf vardır. Zira bu söz; ancak rükniyyetin yokluğunu ifâde eder. Rükniyyetin yokluğu ise, tahrîme gibi olması caiz olduğu için, farzıyyete aykırı değildir. Nitekim İmâm A'zam' (Rh.A.) m «Şüphesiz namaz için tanrım ve tahlil vardır» sözüyle istidlali bunu bildirir.

Musannif, çıkma şeklini, «îmâm ile beraber selâm verir.» sözüyle açıklamıştır. Yâni musallînin selâmı; imâmın selâmıyla birlikte selâm vermesidir. Nitekim tahrîmede (iftitah tekbirinde) olduğu gibi. Bir ri­vayette, imâmdan sonra selâm verilir. Nitekim bu husus daha Önce geçti. İmâmeyn'e göre, ondan sonra selâm verir. Nitekim tahrîmeyi imâmdan sonra yaptığı gibi.

Musallî, sağına ve soluna selâm verir. Yâni iki yanına da;

(Es selâmü aleyküm verah- metüllah) «Selâm ve Allah'ın rahmeti üzerinize olsun.» diye selâm ve­rir. Çünkü Resûlüllah (S.A.V.) : «Sağ yanağının beyazı görününceye kadar yüzünü çevirip sağ tarafına selâm verir ve sol yanağının beyazı görününceye kadar yüzünü çevirip sol tarafına selâm verirdi.»
Namazın sonunda selâm veren kimse, «Es selâmü aleyküm» hitâbıyle, cemâate ve Hafaza (Koruyucu) Me­leklerine niyet eder. Yâni, birinci, selâm ile sağ tarafında olan (Müslü­man) erkeklere, kadınlara ve Hafaza Melekleri'ne niyet eder. [89] Bir kavle göre : Bizim zamanımızda (selâm veren musallî) kadınlara niyet etmez. Zira onlar, çok kere mescidde bulunmazlar. İkinci selâm ile sol tarafında olan erkeklere, kadınlara ve Hafaza Meleklerine niyet eder. Çünkü musallî, yüzüyle onlara döner ve diliyle onlara hitâb eder. Şu halde, onlar için kalbi ile niyet eder. Zira selâm, ibâdettir (kurbettir), ve bütün ameller ise niyet ile olur.

Namaz kılan kimse, eğer imâmın bir tarafında ise, imâmın bulun­duğu tarafa niyet ederek selâm verir. Eğer imâmın hizasında ise, selâ­mın ikisinde de imamına niyet eder. Çünkü imâm, hâzır olanlardan­dır. Hâzırûn (orada bulunanlar) dan olan ise, selâma daha lâyıktır. Çünkü imâm, onların namazlarını, sıhhat ve fesadı yönünden üzeri­ne almasıyla onlara iyilikte bulunmuştur. Eğer imâm, musallînin sağ tarafında ise, musallî, imâma, cemâate ve Hafaza'ya niyet eder. Eğer sol tarafında ise, yine böylece imâma, cemâate ve Hafaza'ya niyet eder.

Eğer imâmın hizasında ise, Ebû Yûsuf (Rh.A.) a göre, ilk selâmla imâma niyet eder. Zira iki .taraf çelişmiş olduğundan, sağ taraf tercih edilmiştir. İmâm Muhammed' (Rh.A.) e göre, -ki bu, İmâm Ebû Hanîfe' (Rh.A.) den de rivayet edilmiştir - iki selâmda dahî imâma, cemâate ve Hafaza'ya niyet eder. Zira, çelişme zamanında birleştirme mümkündür. Tercihe hacet yoktur.

İmâm, selâmın ikisinde de cemâate ve Hafaza'ya niyet ederek se­lâm verir. Selâmından maksâd, cemâate ve Hafaza'ya hitâbdır.

Tek başına namaz kılan kimse, iki selâmda da sadece Hafaza'ya niyet ile selâm verir. Çünkü onunla beraber Hafaza'dan başka kimse yoktur ve gaibe hitâb ise doğru olmaz.
oSelâm» lafzı vâcibdir. Geri kalanlar sünnettir. Bu husus malûm­dur. [90]