Yazıda şöyle yazılmış olabilir.

Bir adam, iddia ederek şöyle dedi:

filan, filanı nefsî haklarını başkasından isteyip alması için tevkil tâyin ederek: "Gerçekten filana âit olan bu yeri; kardeşi filan ve kız kardeşi fîlâneye şu şartla vakfeyledi. ve onu, mütevelliye teslim eyledi. Bu vakıf, meşhur kadîm vakıflardandır; artık sen, insanlar üzerinde olan alacakları teslim almaya vekilsin." dedi. Söylenilen bu şasrtlarla, bu yerin vakıf olduğu sabit olmuştur. Ve bu vakıf, evkâf-ı meşhüredendir. Vakfın şartları tahakkuk eylemiştir. Filanın, vekâleti sebebiyle, filanda olan şu kadar alacağını al m alsı da tahakkuk eylemiştir.

Bu durumda da'vâlı şöyle der:

— Evet, filan, seni; söylediğin şartlarla, İddia eylediğin vech üzerine vekil eylemiştir. Halbuki benim üzerimde filâna, iddia eylediğin kadar borcum yoktur. Benim, bu yerin vakfedildiğine dair bilgim de yoktur. Onun şöhretini de bilmiyorum. Bu cihetle, senin iddia eylediğin şey, benim üzerimde borç değildir.

Bunun üzerine, da'vacı bir kaç kişi getirir; onlar şehâdette bulu­nurlar ve: "Gerçekten filan, zikredilen bu yeri, şu şu şartlarla vakfey-lemiştir." derlerse; bunun üzerine hâkim, "vakfın şartlarının tahakkuk eylediğine, vakfiyenin sübûtuna; o malın davalıya karşı lüzumuna ve da'vâciya Ödenmesine*' hükmederek; tescil edilmesine emreder. Bu, -mu'tad olduğu gibi- ilâmın sonuna yazılır.

Sonra da tescilin sıhhatına fetva istenilir.

Bazı âlimlerimiz, bu da'vânm sıhhatine cevap vermişlerdir. Muhakkikin ise, fesadına cevap vermişlerdir ve aralarında, fesad ille­tinin olup olmadığında ihtilaf etmişlerdir.

Bazı âlimler de: "Şahitler vakfın aslı üzerine şartlarına uygun olarak, şehâdette bulunduklarından; bu vakfın, şöhreti sebebiyle caiz olduğunu'' söylediler.

Şartlarına göre şehâdetleri kabul edilmediği zaman, şahitlerin şehâdetleri vakfın aslına göre de kabul edilmez. Çünkü, şehâdet bir kısmında bâtıl olunca; tamamında bâtıl sayılır.

Şahitlik yaptıkları zaman, helal olmayan bir şeyle gelirlerse işte o zaman fisklan, şehâdetlerinin kabul edilmesine mânidir.

Cehaletleri de özü değildir. Zira cehl ile hükm, İslâm diyarında özür değildir. Ancak, onlar duygu ile şehâdette bulunmuşlardır. Çünkü vakfın üzerinden çok seneler geçmiştir. Onlar, vâkıfın hâl-i hayatında da bulunmamışlar ve ondan da duymamışlardır.

Üzerinden seneler geçmiş eski bir vakıf üzerine şahitlik yapıldığı zaman, vâkıfın yaşadığı zamanda bulunmayınca, şehâdet duyma yoluyla yapılır.

Bu da bana göre bir şey değildir. Çünkü, şahitler eski ve üzerinden seneler geçmiş bir vakfa şehâdette bulunurlarsa; bu şehâdet sabit olmaz. Şöhret ve tesâmû (= işitme) bu şehâdetin caiz olmasını gerektirmez.

Başka bir yol da, hâkimin "onların duyduklarına şahitlik yaptığını" bilmesidir.

Şahitler: "Biz şehâdette bulunuruz ki, bizim indimizde, bunun vakıf olduğu şöhret bulmuştur." derler. Bu makbuldür.

Şayet: "Biz, insanlardan duyduk..." derlerse; bunun hilafınadır yâni bu şehâdetleri kabul edilmez. Zahirü'l-cevap budur. Meselâ: "Biz şehâdet ederiz; bu şeyin mülküyeti fülanmdır. Çünkü, biz buna onurr elinde gördük. Kendi mülkü olarak tasarrufda bulunuyordu." diyebi­lirler.

Bu rivayet İsâm'm Muhtasan'nda mevcuttur.

Bir rivayette de: "İnsanlardan duymayı açıklarlarsa, şehâdetleri kabul edilir.'' denilmiştir.

Bu rivayet de Kitâbü'l-Akdıyye'dedir.

Bazı âlimler de: "Tescil fasid olur." buyurmuşlardır. "Çünkü onlar, mütevelliyi açıklamadılar ve onun ismini ve nesebini söylemediler. Meçhul olarak söylediler. Meçhul ile teslim tahakkuk etmez. Teslim de, vakfın sıhhat şartlanndandır.

Bu illete itimat edilmez. Ancak, itimad önceki illetedir.

Bana göre vakıf olan bu yer üzerine, vekilden da'vâ, -şayet da'vâ zikredilenden hâli olur ve başka bir cihetten dolayı da'vâ olursa; bu da'vâ sahih olmaz.

Görülmüyor mu ki; bir kimse, kölesini azad etmeyi, başka birisinin karısını boşamasına bağlar; köle de beyyine getirerek "o adamın, karısını boşadığını" isbat ederse; hâkim, o kölenin da'vâsını dinlemez. Şahitlerini de kabul etmez. Mana bizim dediğimiz gibidir.

Bu mes'ele, Câmiü'l-Esğar'da, Talâk bahsindedir.

Bazı müteahhirîn âlimleri, "bu da'vânın, beyyine ile kabulüne ve dinlenmesine" fetva vermişlerdir.
Esahh olan ise önceki kavildir. [180]